बांगलादेशच्या पहिल्या महिला पंतप्रधान बेगम खालिदा झिया: संघर्षातून सत्तेपर्यंतचा प्रवास

बांगलादेशच्या राजकीय पटलावर गेल्या चार दशकांपासून आपला ठसा उमटवणाऱ्या आणि देशाच्या पहिल्या महिला पंतप्रधान होण्याचा मान मिळवणाऱ्या बेगम खालिदा झिया यांचे निधन ही केवळ एका पक्षाची नव्हे, तर संपूर्ण देशाची हानी आहे. त्यांच्या निधनाने बांगलादेशच्या राजकारणातील 'बॅटल ऑफ बेगम्स' या प्रदीर्घ संघर्षातील एक महत्त्वाचा अध्याय कायमचा बंद झाला आहे.

सुरुवातीचे जीवन आणि कौटुंबिक पार्श्वभूमी

खालिदा झिया यांचा जन्म १५ ऑगस्ट १९४५ रोजी जलपाईगुडी (तत्कालीन ब्रिटिश भारत) येथे झाला. त्यांचे कुटुंब फाळणीनंतर पूर्व पाकिस्तानातील दिनाजपूर येथे स्थायिक झाले. १९६० मध्ये त्यांचा विवाह पाकिस्तान लष्करातील तरुण अधिकारी झियाउर रहमान यांच्याशी झाला. झियाउर रहमान हे नंतर बांगलादेशच्या स्वातंत्र्ययुद्धातील नायक ठरले आणि त्यांनी १९७७ मध्ये बांगलादेशचे अध्यक्षपद भूषवले. सुरुवातीच्या काळात खालिदा झिया केवळ एक गृहिणी आणि 'फर्स्ट लेडी' म्हणून ओळखल्या जात होत्या. त्यांना राजकारणात रस नव्हता, परंतु नियतीला काहीतरी वेगळेच मान्य होते.

राजकारणात प्रवेश: एका संघर्षाची सुरुवात

३० मे १९८१ रोजी एका लष्करी उठावात अध्यक्ष झियाउर रहमान यांची हत्या झाली. या घटनेने खालिदा झियांचे आयुष्य पूर्णपणे बदलून टाकले. पतीच्या मृत्यूनंतर विखुरलेल्या 'बांगलादेश नॅशनलिस्ट पार्टी'ला (BNP) सावरण्यासाठी त्या राजकारणात उतरल्या. १९८४ मध्ये त्यांनी पक्षाचे नेतृत्व स्वीकारले.

त्यांच्या राजकीय प्रवासातील सर्वात मोठा टप्पा म्हणजे जनरल हुसेन मोहम्मद एरशाद यांच्या लष्करी हुकूमशाहीविरुद्ध त्यांनी पुकारलेला एल्गार. त्यांनी सात पक्षांची युती करून लोकशाहीच्या पुनर्स्थापनेसाठी आंदोलन केले. या काळात त्यांना अनेकदा तुरुंगवास सोसावा लागला, परंतु त्या झुकल्या नाहीत. म्हणूनच त्यांना 'आपोशहीन नेत्री' (तडजोड न करणारी नेत्या) हे बिरुद मिळाले.

पहिले पंतप्रधानपद आणि ऐतिहासिक कामगिरी

१९९० मध्ये एरशाद यांची सत्ता गेल्यानंतर १९९१ मध्ये बांगलादेशात पहिल्यांदाच मुक्त निवडणुका झाल्या. या निवडणुकीत खालिदा झिया यांनी शेख हसीना यांच्या नेतृत्वाखालील अवामी लीगचा पराभव केला आणि त्या बांगलादेशच्या पहिल्या महिला पंतप्रधान बनल्या. मुस्लिम जगात बेनझीर भुट्टो यांच्यानंतर पंतप्रधान होणाऱ्या त्या दुसऱ्या महिला ठरल्या.

त्यांच्या कार्यकाळात बांगलादेशातील अध्यक्षीय शासन व्यवस्था बदलून संसदीय लोकशाही पुन्हा लागू करण्यात आली. त्यांनी विशेषतः महिलांच्या शिक्षणासाठी क्रांतीकारी पावले उचलली. १० वी पर्यंत मुलींचे शिक्षण मोफत करणे आणि प्राथमिक शिक्षण अनिवार्य करणे या त्यांच्या निर्णयांचे जागतिक स्तरावर कौतुक झाले.

राजकीय चढ-उतार आणि तुरुंगवास

खालिदा झिया एकूण तीन वेळा (१९९१-९६, १९९६ मधील अल्पकाळ आणि २००१-०६) पंतप्रधान राहिल्या. मात्र, त्यांचा दुसरा आणि तिसरा कार्यकाळ भ्रष्टाचाराच्या आरोपांनी आणि राजकीय अस्थिरतेने ग्रासलेला होता. २००७ मध्ये त्यांना भ्रष्टाचाराच्या आरोपाखाली अटक करण्यात आली. पुढे २०१८ मध्ये त्यांना एका अनाथाश्रमाच्या ट्रस्टशी संबंधित प्रकरणात १० वर्षांची शिक्षा झाली.

त्यांचे उर्वरित आयुष्य न्यायालयीन लढाया आणि ढासळत्या प्रकृतीशी संघर्ष करण्यात गेले. प्रदीर्घ आजारपणामुळे त्या गेल्या काही वर्षांपासून सक्रिय राजकारणापासून दूर होत्या. मात्र, त्यांच्या पक्षावरील आणि कार्यकर्त्यांवरील त्यांची पकड कायम होती.

शेख हसीना यांच्याशी असलेले कट्टर वैर

बांगलादेशच्या राजकारणाला गेल्या ३० वर्षांपासून दोन महिलांच्या संघर्षाने दिशा दिली आहे: खालिदा झिया आणि शेख हसीना. 'बॅटल ऑफ बेगम्स' म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या या वैरामुळे देश अनेकदा दोन गटात विभागला गेला. दोघांनीही एकमेकांविरुद्ध आंदोलने केली, एकमेकींना तुरुंगात टाकले, पण या स्पर्धेमुळे बांगलादेशातील लोकशाही जिवंत राहिली आणि देशाने आर्थिक प्रगतीही केली.

बेगम खालिदा झिया यांच्या निधनाने बांगलादेशातील लोकशाहीवादी चळवळीचा एक मजबूत खांब कोसळला आहे. एका सामान्य गृहिणीपासून देशाच्या सर्वोच्च पदापर्यंत पोहोचण्याचा त्यांचा प्रवास जगातील कोट्यवधी महिलांसाठी प्रेरणादायी आहे. लष्करी राजवटीला आव्हान देणे आणि संसदीय लोकशाहीची पायाभरणी करणे यासाठी त्या सदैव स्मरणात राहतील. आज त्यांचा मुलगा तारेक रहमान पक्षाची धुरा सांभाळत असला तरी, 'बेगम' यांची उणीव कोणालाही भरून काढता येणार नाही.