वयोवृद्ध महिलांचे आर्थिक व मनोसामाजिक प्रश्न : न दिसणाऱ्या संघर्षांची जाणीव

भारतीय समाजात स्त्रीचे संपूर्ण आयुष्य अनेक भूमिका, जबाबदाऱ्या आणि अपेक्षांनी भरलेले असते. लहानपणीच्या शिकवणीतूनच तिच्या मनावर ‘कुटुंब प्रथम’ हा संस्कार कोरला जातो. आयुष्यभर घर, मुलं, नातवंडं, नातेसंबंध सांभाळत ती स्वतःसाठी फारच कमी जगते. पण जीवनाच्या उत्तरार्धात, जेव्हा शरीर आणि मनाला जास्त सांभाळाची गरज असते, तेव्हा अनेक महिलांना आर्थिक आधार कमी पडतो आणि भावनिक आधार तर त्याहूनही कमी. वयोवृद्ध महिलांचे प्रश्न ही केवळ वैयक्तिक नव्हे, तर व्यापक सामाजिक, आर्थिक आणि मानसिक स्तरावरची मोठी समस्या आहे.

सगळ्यात आधी आर्थिक सुरक्षिततेचा विचार केला, तर त्या पिढीतील मोठ्या संख्येने महिलांनी औपचारिक नोकरी केलेलीच नाही. त्यांनी केलेलं घरकाम, शेतीकाम, कुटुंबसंभाळ हे सगळं ‘काम’ म्हणून ओळखलंच गेलं नाही. परिणामी त्यांना पेन्शन, विमा, रिटायरमेंट फंड, मालमत्ता हक्क यांसारखी साधनं उपलब्ध झाली नाहीत. आर्थिक स्वातंत्र्य नसणं म्हणजे निर्णय घेण्याची क्षमता नसणं आणि इथेच वृद्ध महिलांचे प्रश्न गंभीर होतात. नवरा, मुलं किंवा कुटुंबावर संपूर्ण अवलंबित्व असतं आणि परिस्थिती बदलली की त्यांची सुरक्षितता ढासळते.

याशिवाय मालमत्ता हक्कांबाबतचा समाजातील पूर्वग्रह अजूनही मजबूत आहे. अनेक महिलांकडे स्वतःच्या नावावर घर, जमीन, बचत, विमा यापैकी काहीच नसतं. पतीच्या निधनानंतर मालमत्तेच्या वाटपात त्यांना बाजूला ठेवले जाते किंवा त्यांना हक्क मागण्याची मानसिक तयारीच नसते. ‘आपल्या मुलांसाठी सर्व काही’ या संस्काराने भारलेल्या आईला स्वतःसाठी उभं राहणं अवघड जातं. परिणामी वृद्धावस्थेत आर्थिकदृष्ट्या असुरक्षित महिला एक सामाजिक वास्तव बनून उभ्या राहतात.

आता मानसिक आणि भावनिक प्रश्नांकडे वळलं तर त्याचं चित्र अधिक गुंतागुंतीचं आहे. पिढी बदलली, जीवनशैली बदलली, आणि हे बदल समजून घेताना वृद्धांना विशेषतः महिलांना कठीण जातं. आयुष्यभर घराची धावपळ करताना त्यांना स्वतःच्या आवडी, छंद, सामाजिक वर्तुळ तयार करण्याची संधी मिळत नाही. मुलं मोठी होतात, आपापल्या आयुष्यात व्यस्त होतात, आणि महिलांना एकाकीपणाचा सामना करावा लागतो. ‘रिकाम्या घराची शांतता’ ही शांतता नसून अनेकदा ती घुसमटीसारखी असते.

बऱ्याच वृद्ध महिलांना नैराश्य, चिंता, ऍन्झायटी, भावनिक असुरक्षितता यांचा सामना करावा लागतो. पण मानसिक आरोग्याबद्दल बोलणं त्यांच्या पिढीला रूढच नाही. स्वतःच्या भावना व्यक्त करणं ‘कमजोरी’ मानलं जातं, आणि त्यामुळे त्या अधिकच एकट्या पडतात. भावनिक आधाराचा अभाव हा आर्थिक असुरक्षिततेइतकाच हानीकारक असतो.

या परिसंस्थेचा एक महत्त्वाचा भाग म्हणजे सामाजिक सन्मानाची कमतरता. वृद्धत्वाकडे अनेकदा ‘अक्षमतेचा काळ’ म्हणून पाहिलं जातं. पण समस्या वयात नसून दृष्टिकोनात आहे. वयोवृद्ध महिलांचं मत, अनुभव, ज्ञान, शहाणपण यांना फारसा मान मिळत नाही. नाती-संबंधांना दिशा देणाऱ्या आणि कुटुंबाला एकत्र ठेवणाऱ्या या स्त्रिया नंतर अचानक ‘अनावश्यक’ किंवा ‘जुने विचारांची’ म्हणून दुर्लक्षिल्या जातात.

गावागावात आणि शहरातही वृद्धाश्रमांची संख्या वाढतेय आणि त्यातील मोठी टक्केवारी महिलांची आहे, हेही चिंताजनक आहे. कुटुंबव्यवस्थेतील बदल, नोकरी-करिअरचा ताण, परदेशात स्थायिक होणारी मुलं या सगळ्याचा थेट परिणाम वृद्ध महिलांवर होतो. त्यांना आपली ‘जागा’ या घरात उरलीच नाही अशी भावना होत राहते.

शारीरिक आरोग्याची समस्या ही वृद्धावस्थेची अविभाज्य सोबत असतेच. पण त्यात महिलांची स्थिती अधिक जटिल असते. आयुष्यभर स्वतःच्या आरोग्याकडे दुर्लक्ष, गर्भधारणा, प्रसूती, पौष्टिकतेचा अभाव, मेनोपॉजबाबतची अनभिज्ञता या सगळ्याचे दीर्घकालीन दुष्परिणाम वृद्धावस्थेत अधिक तीव्र होतात. परवडणारी आरोग्यसेवा, नियमित तपासण्या, योग्य औषधोपचार यांचा आर्थिक अडथळ्यामुळे अभाव जाणवतो.

या सर्व समस्यांवर उपाय काय? सर्वात आधी समाजाची मानसिकता बदलणं आवश्यक आहे. वृद्धत्वाला ‘मानवी जीवनाचा महत्त्वाचा काळ’ म्हणून पाहणं गरजेचं आहे. कौटुंबिक स्तरावर आर्थिक हक्क देणं, स्त्रियांच्या नावावर मालमत्ता नोंदवणं, पेन्शन व सामाजिक सुरक्षा योजनांत त्यांचा समावेश सुनिश्चित करणं, आणि त्यांच्या गरजांबद्दल जागरूकता वाढवणं या गोष्टी तितक्याच महत्त्वाच्या आहेत.

मुलांनी आणि समाजाने वयोवृद्ध महिलांना योग्य सन्मान, भावनिक आधार आणि निर्णयक्षमता देणं हे नैतिक कर्तव्य आहे. त्यांच्या आयुष्यातील अनुभव हा केवळ भूतकाळ नसून, पुढील पिढ्यांसाठी मार्गदर्शक ठरू शकतो. वृद्धत्व सुंदर असू शकतं, परंतु त्यासाठी समाजाने, कुटुंबाने आणि राज्यव्यवस्थेने हात पुढे करावा लागतो. वयोवृद्ध महिलांच्या प्रश्नांकडे पाहण्याची हीच सर्वात योग्य वेळ आहे कारण त्यांच्या सुरक्षिततेतच आपल्या समाजाची परिपूर्णता दडलेली आहे.