गर्भाशय मुखाचा कर्करोग (Cervical Cancer)

भारतातील महिलांमध्ये स्तनाच्या कर्करोगानंतर सर्वाधिक प्रमाणात आढळणारा कर्करोग म्हणजे 'गर्भाशय मुखाचा कर्करोग' किंवा 'सर्वाइकल कॅन्सर'. जागतिक आरोग्य संघटनेच्या अहवालानुसार, दरवर्षी लाखो महिला या आजाराला बळी पडतात. मात्र, दिलासादायक बाब ही आहे की, योग्य वेळी निदान आणि लसीकरण केल्यास हा कर्करोग पूर्णपणे टाळता येणे शक्य आहे.

गर्भाशय मुखाचा कर्करोग म्हणजे काय?

गर्भाशयाच्या खालच्या भागाला (जो योनीमार्गाशी जोडलेला असतो) 'सर्व्हिक्स' किंवा गर्भाशय मुख म्हणतात. जेव्हा या भागातील पेशींची अनियंत्रित वाढ होते, तेव्हा त्याला सर्वाइकल कॅन्सर म्हटले जाते. हा कर्करोग प्रामुख्याने 'ह्युमन पॅपिलोमा व्हायरस' (HPV) मुळे होतो.

कर्करोगाची मुख्य कारणे

१. HPV संसर्ग: ९० टक्क्यांहून अधिक प्रकरणांमध्ये एचपीव्ही विषाणू हेच मुख्य कारण असते. हा विषाणू असुरक्षित शारीरिक संबंधांतून पसरतो. २. कमी वयात विवाह किंवा गर्भधारणा: शरीर पूर्णपणे परिपक्व होण्याआधी लैंगिक संबंध किंवा वारंवार गर्भधारणा झाल्यामुळे गर्भाशय मुखावर ताण येतो, ज्यामुळे कर्करोगाचा धोका वाढतो. ३. वैयक्तिक स्वच्छतेचा अभाव: जननेंद्रियांच्या स्वच्छतेकडे दुर्लक्ष करणे हे देखील एक मोठे कारण आहे. ४. रोगप्रतिकारशक्ती कमी असणे: एचआयव्ही किंवा इतर कारणांमुळे रोगप्रतिकारशक्ती कमी असल्यास शरीर विषाणूंशी लढू शकत नाही. ५. धूम्रपान: तंबाखू आणि धूम्रपानामुळे पेशींच्या डीएनएला इजा पोहोचते.

लक्षणे ओळखणे गरजेचे

सुरुवातीच्या काळात या कर्करोगाची कोणतीही लक्षणे दिसत नाहीत, म्हणूनच याला 'सायलेंट किलर' म्हटले जाते. मात्र, पुढील लक्षणे दिसल्यास त्वरित डॉक्टरांशी संपर्क साधावा:

• मासिक पाळी व्यतिरिक्त किंवा शारीरिक संबंधानंतर रक्तस्त्राव होणे.

• पांढऱ्या पाण्याचा त्रास (Vaginal Discharge) होणे, ज्याला दुर्गंधी असू शकते.

• ओटीपोटात सतत वेदना होणे.

• भूक न लागणे आणि वजन झपाट्याने कमी होणे.

प्रतिबंधात्मक उपाय: स्क्रिनिंग आणि चाचणी

गर्भाशय मुखाचा कर्करोग शोधण्यासाठी दोन मुख्य चाचण्या केल्या जातात:

• पॅप स्मीअर चाचणी (Pap Smear): यामध्ये गर्भाशय मुखातील पेशींचे नमुने घेऊन त्यांची तपासणी केली जाते. प्रत्येक विवाहित महिलेने वयाच्या ३० वर्षांनंतर दर ३ वर्षांनी ही चाचणी करणे सुरक्षित मानले जाते.

• HPV DNA चाचणी: ही चाचणी शरीरातील विषाणूची उपस्थिती ओळखण्यास मदत करते.

लसीकरण: एक सुरक्षा कवच

सर्वाइकल कॅन्सर रोखण्यासाठी 'HPV लस' हे सर्वात प्रभावी शस्त्र आहे.

• वयोगट: ९ ते १४ वयोगटातील मुलींना ही लस दिल्यास ती सर्वाधिक प्रभावी ठरते. १५ ते ४५ वयोगटातील महिलाही डॉक्टरांच्या सल्ल्याने ही लस घेऊ शकतात.

• लसीकरण मोहीम: केंद्र सरकारने अलीकडेच ९ ते १४ वयोगटातील मुलींसाठी राष्ट्रीय लसीकरण मोहिमेची घोषणा केली आहे. शाळांच्या माध्यमातून ही लस मोफत किंवा सवलतीच्या दरात उपलब्ध करून दिली जात आहे.

• स्वदेशी लस: पुण्याच्या सीरम इन्स्टिट्यूट ऑफ इंडियाने 'सर्व्हॅवॅक' (Cervavac) ही पहिली स्वदेशी लस विकसित केली आहे, जी अत्यंत स्वस्त आणि परिणामकारक आहे.

उपचार पद्धती

निदान लवकर झाल्यास हा आजार पूर्णपणे बरा होतो. उपचारांमध्ये शस्त्रक्रिया (Surgery), रेडिएशन थेरपी आणि केमोथेरपीचा वापर केला जातो. कर्करोग कोणत्या टप्प्यावर (Stage) आहे, यावर उपचारांचे स्वरूप अवलंबून असते.

जागरूकता हीच गुरुकिल्ली

अनेक महिला लाजेपोटी किंवा भीतीपोटी या विषयावर बोलत नाहीत. ग्रामीण भागात अजूनही आरोग्यापेक्षा कौटुंबिक जबाबदाऱ्या महत्त्वाच्या मानल्या जातात. मात्र, एक स्त्री निरोगी असेल तरच संपूर्ण कुटुंब निरोगी राहील. शाळा, महाविद्यालये आणि आशा सेविकांच्या माध्यमातून ग्रामीण भागात लसीकरणाचे महत्त्व पटवून देणे आवश्यक आहे.

गर्भाशय मुखाचा कर्करोग हा टाळता येण्याजोगा आजार आहे. योग्य वयात लसीकरण, नियमित आरोग्य तपासणी आणि वैयक्तिक स्वच्छता या त्रिसूत्रीचा अवलंब केल्यास आपण 'सर्वाइकल कॅन्सर मुक्त भारत' घडवू शकतो. प्रत्येक पालकाने आपल्या मुलीला भविष्यात या गंभीर आजारापासून वाचवण्यासाठी वेळेवर लसीकरण करणे ही काळाची गरज आहे.