शेतीमध्ये महिलांचे योगदान : अदृश्य कष्टांची खऱ्या अर्थाने दखल

भारत हा कृषिप्रधान देश आहे हे परिचित वाक्य आपण शाळेपासून ऐकत आलो आहोत. पण ही कृषी संस्कृती उभी करणारे, सांभाळणारे, जोपासणारे हात कोणाचे? पुरुषांचे योगदान निश्चितच मोठं आहे, परंतु त्याहूनही मोठा, अनेक पटीने महत्त्वाचा, तरीही अदृश्य राहिलेला वाटा आहे तो म्हणजे महिलांचा. शेती हा फक्त व्यवसाय किंवा उपजीविकेचा मार्ग नाही तर संस्कृती, परंपरा आणि कुटुंब जगवणारी शाश्वत जीवनपद्धती आहे. या जीवनपद्धतीचे सर्वात मजबूत स्तंभ म्हणजे ग्रामीण महिला.

पहाटेचा धूसर अंधार ओसरायच्या आधीच स्त्रीच्या दिवसाची सुरुवात होते. पशुधनाला पाणी देणं, गाईदुभत्या बांधणं, अंगण झाडणं, स्वयंपाकाची पहिली तयारी करणं ही सगळी कामं शेतीच्या मुख्य कामांइतकीच महत्त्वाची. हीच सुरुवात पुढे शेतीच्या उत्पादनात रूपांतरित होते. बी-बियाणांची निवड, रोपे तयार करणं, पेरणीची तयारी, काडीकचऱ्याचं व्यवस्थापन, पाणीपुरवठा, तणनिवारण, खतं टाकणं, कीड नियंत्रणया सगळ्या टप्प्यांमध्ये महिलांचा सहभाग सातत्याने दिसतो.

तणनिवारण हा टप्पा तर स्त्रियांच्या मेहनतीवरच अवलंबून असतो. उन्हाच्या आगडोंबात, वाऱ्याच्या झुळुकीत किंवा पावसाच्या सरींमध्ये वाकून, बसून तासन् तास पिकांतील तण काढणाऱ्या या महिला प्रत्यक्षात संपूर्ण उत्पादनाच्या गुणवत्तेला आधार देत असतात. त्यांची मेहनत नसेल तर पिकं तग धरूच शकत नाहीत. तरीही या परिश्रमांना मजुरी फारच कमी, आणि बहुतेक वेळा ‘घरचं काम’ म्हणून विनामूल्यच समजलं जातं.

कापणी हा शेतीचक्रातील सर्वात महत्त्वाचा टप्पा. धान्याच्या कणसाला हात लावताना स्त्रीच्या डोळ्यात आनंद असतो कारण ती फक्त पिकं कापत नाही, तर स्वतःच्या परिश्रमांचं फळ पाहत असते. कापणी, मळणी, वाळवण, भुसा वेचणं, धान्य साफ करणं, साठवणूक या सर्व टप्प्यांत महिलांचा हातभार अपरिहार्य आहे. पिढ्यान् पिढ्या चालत आलेलं हे कौशल्य केवळ श्रम नाही; तर कृषी ज्ञानाचा एक वारसा आहे.

पण या सर्व योगदानानंतरही स्थिती अशी की भारतात बहुतेक महिलांच्या नावावर शेतीची जमीन नाही. जमीन मालकी पुरुषांकडेच. महिला प्रत्यक्षात शेत सांभाळतात, पण कागदोपत्री त्या ‘कृषी कामगार’ किंवा ‘अनौपचारिक कामगार’ म्हणूनच गणल्या जातात. मालकी नसल्यामुळे कर्ज, बी-बियाणांचे अनुदान, विमा, सरकारी योजना यांचा लाभ त्यांना थेट मिळत नाही. त्यांच्या हक्कांची दारं बंदच राहतात. ही विसंगती भारतीय कृषीव्यवस्थेतील गंभीर सामाजिक विषमता दाखवणारी आहे.

याचबरोबर हवामान बदलाच्या वाढत्या संकटामुळे महिलांवरचा ताण आणखी वाढला आहे. अनियमित पाऊस, दुष्काळ, अतिवृष्टी, पीकनाश या परिस्थितींमध्ये महिलांना घराचा आणि शेताचा दुहेरी भार सोसावा लागतो. कुटुंबाच्या अन्नसुरक्षेची जबाबदारी त्यांच्यावर असतेच; शिवाय पाण्यासाठी किलोमीटर अंतर चालावं लागतं. या सगळ्यात त्यांचं आरोग्य, कुपोषण, थकवा, ताणतणाव अनेक समस्या निर्माण होतात; पण त्याकडे क्वचितच लक्ष दिलं जातं.

कृषीउत्पादनासोबतच महिलांची जबाबदारी ग्रामीण अर्थव्यवस्थेलाही आधार देते. पशुपालन, दुग्धव्यवसाय, कुक्कुटपालन, बागकाम, किरकोळ विक्री या सगळ्यात महिलांचा मोलाचा वाटा असतो. गावागावात Self-Help Groups (SHG) किंवा बचत गटांनी अनेक महिलांना आर्थिकदृष्ट्या सक्षम केलं. छोट्या उद्योगांपासून ते उत्पादक समूहांपर्यंत महिलांनी उल्लेखनीय नेतृत्व दाखवलं आहे. तरीही मुख्य प्रवाहातील कृषीनीतीत महिलांना अग्रस्थान मिळालेलं नाही.

सांस्कृतिक स्तरावर पाहिलं तर ‘मातीशी नाळ जोडलेली’ ही प्रतिमा ग्रामीण महिलांसाठी अगदी खरी ठरते. बी पेरताना त्या मातीशी बोलतात, पिकांना लेकरांसारखं वाढवतात, आणि नैसर्गिक चक्रांना स्वीकारत पुढे जातात. हा नातेसंबंध फक्त कामापुरता नाही, तर जगण्याचा एक मार्ग आहे. ही संवेदनशीलता आणि अनुभव औपचारिक शिक्षणापेक्षा अधिक महत्त्वाचं कृषी ज्ञान घडवतो.

परंतु या सगळ्या भूमिकांचं मूल्य मोजण्यासाठी आजही कोणताही प्रभावी मापदंड नाही. महिलांचं श्रममूल्य अद्यापही अदृश्य आहे. या अदृश्यतेला छेद देण्यासाठी सर्वप्रथम जमीनमालकीत समानता आवश्यक आहे. महिला शेतकऱ्यांना शेतकरी म्हणून मान्यता देणं, सरकारी योजनांमध्ये त्यांचा प्राधान्याने समावेश करणं, स्वयंसहाय्यता गटांना प्रशिक्षण, बाजारपेठ आणि तंत्रज्ञानाची जोड देणं—या गोष्टींची तातडीची गरज आहे.

तंत्रज्ञान आणि आधुनिक कृषी पद्धतीमध्येही महिलांचा सहभाग वाढत आहे. ट्रॅक्टर चालवण्यापासून ड्रिप इरिगेशनसारख्या प्रणाली हाताळण्यापर्यंत, बाजारभाव समजण्यापासून डिजिटल पेमेंटपर्यंत महिलांची प्रगती उल्लेखनीय आहे. पण त्यांना आवश्यक प्रशिक्षण, संसाधनं आणि प्रोत्साहन दिलं तर ही प्रगती व्यापक पातळीवर पाहायला मिळेल.

शेवटी, शेती म्हणजे केवळ उत्पन्न नव्हे; तर देशाचं अन्नसुरक्षा-इंजिन आहे. आणि या इंजिनाच्या प्रत्येक मोठ्या चक्राला फिरवणारा हात हा स्त्रीचाच आहे. तिचं योगदान जितकं विशाल, तितकंच दुर्लक्षित. आता या अदृश्य श्रमाला दृश्यमान मान्यता देण्याची, तिच्या कष्टांना प्रतिष्ठा आणि तिच्या भविष्यास सुरक्षितता देण्याची वेळ आली आहे. कारण शेती जिवंत राहते ती मातीतल्या ओलावर, आणि मातीत ओल येते ती तिच्या कष्टातून.