“अपुरेपणाची भावना जन्माला कुठे येते?”

आपल्या आयुष्यात काही भावना इतक्या खोलवर रुजलेल्या असतात की आपण मोठे झाल्यावरही त्यांचा उगम कुठे आहे हे लक्षातच येत नाही. “मी पुरेशी नाही,” “मी इतरांइतकी चांगली नाही,” “मला अजून सिद्ध करावं लागेल” यांसारख्या असुरक्षितता अनेकदा प्रौढ वयात डोके वर काढतात, पण त्यांची बीजे बालपणीच पेरली गेलेली असतात. त्या अचानक निर्माण झालेल्या भावना नसतात; त्या आपल्या वाढीच्या वातावरणाची, मिळालेल्या किंवा न मिळालेल्या मानसिक पोषणाची देण असतात.

विशेषतः एका मुलीच्या व्यक्तिमत्त्वाच्या घडणीत वडिलांचं प्रेम, त्यांची मान्यता आणि भावनिक उपस्थिती अत्यंत निर्णायक भूमिका बजावते. हे प्रेम तिला सुरक्षिततेची चौकट देते, तिच्या आत्मसन्मानाची पहिली पायरी तयार करते. जेव्हा वडिलांचा आधार, प्रोत्साहन, ऐकून घेण्याची वृत्ती किंवा मायेचा हात कमी पडतो, तेव्हा मुलगी नकळत स्वतःला दोष देण्याची सवय लावून घेते. “माझ्यात काहीतरी कमी आहे” “मी पुरेशी नाही” “मला अधिक चांगलं, अधिक वेगळं, अधिक परिपूर्ण व्हावं लागेल”—ही मनातली सततची पुटपुट तिच्या आयुष्याचा भाग बनते.

याच भावनेचं उदाहरण म्हणजे समंथा प्रभू हिने एका मुलाखतीत सांगितलेली तिची कहाणी जी अनेकांना जवळची वाटते. समंथाने आयुष्यभर स्वतःला सिद्ध करण्याचा प्रयत्न केला. शैक्षणिक क्षेत्रात, करिअरमध्ये, नात्यांमध्ये सगळीकडे ती स्वतःची इतरांशी तुलना करत राहिली. तिला नेहमीच वाटत राहिले की ती अजून थोडी चांगली झाली तरच तिला प्रेम मिळेल, आदर मिळेल. पण ती धडपड तिच्या क्षमतांसाठी नसून ती ‘पुरेशी नाही’ या भीतीपोटी होती.

ही केवळ Samantha ची कथा नाही तर आपल्यापैकी असंख्यांच्या मनातील जखम हीच आहे. आपण मोठे झालो, पदवी मिळवल्या, नोकरीच्या मुलाखती दिल्या, नाती बनवली—पण अपुरेपणाची भावना मात्र मनातच तशीच अडकून राहिली.

समाजात असुरक्षितता ही कमकुवतपणा समजली जाते. “तू एवढं का मनाला लावून घेतेस?” “तू इतकी sensitive का?” अशा वाक्यांनी लोक त्या वेदनेची थट्टा करतात. परंतु वास्तव वेगळं आहे—असुरक्षितता ही कमजोरीची खूण नाही; ती बालपणीच्या अधुरेपणातून निर्माण झालेली एक मानसिक प्रतिक्रिया आहे. प्रेम, सुरक्षितता आणि मान्यतेच्या अभावामुळे मनात जन्मलेलं ते रिकामेपण मोठं होत गेलं की ते असुरक्षिततेच्या रूपात बाहेर येतं.

जेव्हा वडील आपल्या मुलीला सांगतात—“तू पुरेशी आहेस,” “तू सुंदर आहेस,” “तू जे करशील ते माझ्यासाठी अभिमानाची गोष्ट आहे”—तेव्हा तिच्या मनात मजबूत मुळं तयार होतात. ती आत्मविश्वासाने चालायला शिकते. पण जेव्हा हे बंधन तुटक असतं, तेव्हा ती जगातील प्रत्येक नात्यात मान्यता शोधत राहते. तिला वाटतं, परिपूर्णता हीच आवश्यकता आहे.

आपल्या समाजात पालक–मुलांच्या भावनिक नात्यांबद्दल खुलेपणाने बोललं जात नाही. अनेक वडील आपल्या मुलीबद्धलच प्रेम, अभिमान तिला शब्दांमध्ये सांगत नाहीत. भावनिक संवादाचा अभाव हा संस्कृतीचा भाग म्हणून मानला जातो. पण याच कम्युनिकेशनच्या कमतरतेमुळे मुलीच्या मनात अपुरेपणाचं घर बांधलं जातं.

मात्र याचा अर्थ असा नाही की ही जखम भरून येऊ शकत नाही. Healing—उपचार—ही प्रक्रिया तेव्हाच सुरू होते, जेव्हा आपण आपल्या असुरक्षिततेचे मूळ ओळखतो. “ही भावना माझ्यात आहे, कारण मी कमजोर नाही, तर मला लहानपणी जे मिळायला हवे होते ते मिळाले नाही”—हे मान्य करणं हे पहिलं पाऊल आहे. स्वतःशी तुलना न करता, स्वतःच्या वाढीवर लक्ष देणं ही खरी प्रगती आहे.

दुसऱ्यांशी तुलना करणं म्हणजे सतत स्वतःच्या जखमेवर मीठ चोळणं. आपण जर रोज स्वतःकडे पाहून म्हटलं, “मी कालपेक्षा अजून चांगली बनले आहे,” तर आपण स्वतःला समजून घेण्याची, माफ करण्याची आणि वाढण्याची संधी देतो. समाज काय म्हणतो, लोक काय अपेक्षा ठेवतात, कोण किती परिपूर्ण दिसतं—हे सर्व बाह्य आहे. आपली मूल्यं आपल्या व्यक्तिमत्त्वात, संवेदनशीलतेत, विचारांत आणि कृतीत आहेत.

आणि सर्वात महत्त्वाचं—तुम्ही एकटे नाही.

बालपणीच्या भावनिक जखमा असणं ही लाखो लोकांची वास्तवता आहे. त्यात लाज नाही, कमकुवतपणा नाही. ती फक्त एक कथा आहे—आपल्या मनाची, आपल्या वाढीची, आपल्या प्रवासाची.

आज जर तुम्हाला कुठे “मी पुरेशी नाही” असं वाटत असेल, तर स्वतःला एक प्रश्न विचारा—“ही भावना माझी आहे… की माझ्यावर लादलेली आहे?”

उत्तर सापडायला वेळ लागेल, पण एकदा सापडलं की वाढीची सुरुवात तिथूनच होते.