'कप ऑफ केअर' (Cup of Care) अभियान

भारताच्या ग्रामीण भागात आजही अनेक आरोग्यविषयक समस्यांवर उघडपणे बोलले जात नाही. त्यापैकीच एक संवेदनशील आणि दुर्लक्षित विषय म्हणजे 'मासिक पाळी स्वच्छता' (Menstrual Hygiene). ग्रामीण भागातील महिला आजही जुन्या पद्धती, कापडाचा वापर आणि स्वच्छतेच्या अभावामुळे अनेक आजारांना बळी पडतात. या पार्श्वभूमीवर, ग्रामीण आरोग्य क्षेत्रात आमूलाग्र बदल घडवून आणण्यासाठी 'कप ऑफ केअर' (Cup of Care) हे अभियान एक क्रांतिकारी पाऊल ठरत आहे.

काय आहे 'कप ऑफ केअर' अभियान?

'कप ऑफ केअर' हे अभियान प्रामुख्याने महिलांना सॅनिटरी पॅड्सच्या पलीकडे जाऊन 'मेन्स्ट्रुअल कप' (Menstrual Cup) वापरण्यासाठी प्रोत्साहित करण्यासाठी राबवले जात आहे. सॅनिटरी पॅड्सची विल्हेवाट लावणे, त्यातील रसायने आणि दरमहा होणारा खर्च यावर 'मेन्स्ट्रुअल कप' हा एक पर्यावरणपूरक, स्वस्त आणि सुरक्षित पर्याय आहे. ग्रामीण भागातील महिलांमध्ये या आधुनिक साधनाबद्दल जनजागृती करणे आणि त्यांना ते उपलब्ध करून देणे, हे या मोहिमेचे मुख्य उद्दिष्ट आहे.

ग्रामीण भागातील आव्हाने आणि गरज

ग्रामीण भागात मासिक पाळीशी संबंधित अनेक अंधश्रद्धा आणि सामाजिक अडथळे आहेत. आजही कित्येक मुली या काळात शाळेत जात नाहीत. सॅनिटरी पॅड्स खरेदी करणे आर्थिकदृष्ट्या परवडत नसल्यामुळे अनेक महिला अस्वच्छ कापडाचा वापर करतात, ज्यामुळे त्यांना गर्भाशयाचे संसर्ग, युरिनरी ट्रॅक्ट इन्फेक्शन (UTI) आणि गंभीर स्वरूपाचे त्वचेचे आजार होतात. या समस्यांवर शाश्वत तोडगा म्हणून 'कप ऑफ केअर' मोहिमेची सुरुवात झाली.

मेन्स्ट्रुअल कप: एक शाश्वत पर्याय

'कप ऑफ केअर' अभियानांतर्गत मेन्स्ट्रुअल कपच्या फायद्यांवर भर दिला जातो: १. दीर्घायुष्य: एक मेन्स्ट्रुअल कप ५ ते १० वर्षांपर्यंत वापरता येतो, ज्यामुळे दरमहा पॅड्स खरेदी करण्याचा खर्च वाचतो. २. पर्यावरणपूरक: सॅनिटरी पॅड्समुळे मोठ्या प्रमाणात प्लास्टिक कचरा निर्माण होतो, ज्याचे विघटन होण्यास शेकडो वर्षे लागतात. कपच्या वापरामुळे हा कचरा शून्यावर येतो. ३. आरोग्यदायी: हे कप मेडिकल ग्रेड सिलिकॉनपासून बनलेले असतात, ज्यामुळे रॅशेस किंवा संसर्गाचा धोका नसतो. ४. सोय: शेतात काम करणाऱ्या किंवा शारीरिक कष्टाचे काम करणाऱ्या महिलांसाठी हा एक अत्यंत सोयीस्कर पर्याय आहे.

अभियानाची अंमलबजावणी आणि कार्यपद्धती

'कप ऑफ केअर' अभियान केवळ मोफत वाटपापुरते मर्यादित नाही. याची अंमलबजावणी तीन टप्प्यांत केली जाते:

• शिक्षण आणि जनजागृती: आशा सेविका आणि स्वयंसेवी संस्थांच्या मदतीने गावागावांत बैठका घेऊन मासिक पाळीच्या विज्ञानाबद्दल आणि कप कसा वापरावा, याबद्दल प्रात्यक्षिकांसह माहिती दिली जाते.

• गैरसमज दूर करणे: मेन्स्ट्रुअल कप वापरल्याने 'कुमारीत्व' (Virginity) हरवते किंवा तो शरीरात अडकतो, असे अनेक गैरसमज ग्रामीण भागात आहेत. तज्ज्ञ डॉक्टरांच्या माध्यमातून हे गैरसमज दूर केले जातात.

• सहज उपलब्धता: बचत गटांच्या माध्यमातून सवलतीच्या दरात हे कप महिलांपर्यंत पोहोचवले जातात.

सामाजिक आणि आर्थिक परिणाम

या अभियानामुळे ग्रामीण अर्थव्यवस्थेवर आणि महिलांच्या आत्मविश्वासावर मोठा सकारात्मक परिणाम होत आहे. दरमहा पॅड्सवर होणारा १०० ते १५० रुपयांचा खर्च वाचल्यामुळे त्या पैशांचा विनियोग मुलांच्या शिक्षणासाठी किंवा आरोग्यासाठी केला जात आहे. सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, मासिक पाळीच्या काळात महिलांची होणारी कुचंबणा थांबली असून त्या अधिक आत्मविश्वासाने आपली दैनंदिन कामे करू शकत आहेत.

यशाच्या कथा: बदलाचे वारे

महाराष्ट्र, केरळ आणि कर्नाटकच्या अनेक गावांमधील ग्रामपंचायतींनी आता 'सॅनिटरी पॅड फ्री व्हिलेज' होण्याचा संकल्प केला आहे. 'कप ऑफ केअर' अभियानामुळे हजारो महिलांनी कापडाचा त्याग करून सुरक्षित कपचा स्वीकार केला आहे. ज्या महिला सुरुवातीला या विषयावर बोलायला लाजत होत्या, त्या आज स्वतःहून इतर महिलांना याचे फायदे सांगत आहेत. हीच खऱ्या अर्थाने ग्रामीण आरोग्य क्रांती आहे.

'कप ऑफ केअर' अभियान हे केवळ स्वच्छतेपुरते मर्यादित नसून ते महिलांच्या सन्मानाचे आणि आरोग्याचे रक्षण करणारे एक व्यापक आंदोलन आहे. ग्रामीण भागातील महिलांना आरोग्याच्या मुख्य प्रवाहात आणण्यासाठी आणि त्यांना रूढी-परंपरांच्या जोखडातून मुक्त करण्यासाठी हे अभियान मैलाचा दगड ठरत आहे. जेव्हा एखादी ग्रामीण महिला आत्मविश्वासाने आरोग्यदायी पर्यायाचा स्वीकार करते, तेव्हा खऱ्या अर्थाने समाज सुधारतो. येणाऱ्या काळात प्रत्येक गावापर्यंत हे 'काळजीचे कप' पोहोचवणे ही आपल्या सर्वांची सामूहिक जबाबदारी आहे.