क्रिएटिव्ह इंडस्ट्रीतील महिलांचे नेतृत्व : नव्या युगाची निर्मिती

क्रिएटिव्ह इंडस्ट्री म्हणजे सिनेमा, फॅशन, नृत्य, संगीत, फोटोग्राफी, आर्ट, डिझायनिंग यांच्या विशाल आणि रंगांनी भरलेला जग. अनेक दशकांपासून या क्षेत्रांमध्ये महिलांचे योगदान मोठे असूनही त्यांना फारशी दखल किंवा नेतृत्वाची संधी मिळत नव्हती.

पण गेल्या दशकभरात परिस्थिती जोरात बदलली आहे. आज क्रिएटिव्ह इंडस्ट्रीत महिलांचे नेतृत्व केवळ दिसत नाही, तर ते नवे प्रवाह, नवे दृष्टिकोन, आणि नवी सांस्कृतिक ऊर्जा निर्माण करत आहे. महिलांच्या सर्जनशीलतेला, संवेदनशीलतेला, आणि सामाजिक जाणिवेला अधिक बळ मिळाले आहे. त्यांच्या कथा, त्यांचे डिझाइन्स, त्यांचे प्रयोग, त्यांचे दृष्टिकोन हे सगळ आज एक नवे युग घडवत आहेत. हे नेतृत्व केवळ स्क्रीनवरच्या पात्रांसाठी नाही; तर संपूर्ण इंडस्ट्रीची मानसिकता बदलणारा प्रवास आहे.

भारतीय सिनेमा अनेक दशके पुरुषप्रधान राहिला. निर्माता, दिग्दर्शक, लेखक, कॅमरामन, एडिटर बहुतेक सर्व जागा पुरुषांनी व्यापलेल्या होत्या. महिलांना बहुतेक पद्धतशीर भूमिका दिल्या जात; तिची कहाणी, तिचा संघर्ष, आणि तिचे स्वप्नं स्क्रीनवर क्वचितच दिसत. पण आज चित्र बदलू लागले आहे. झोया अख्तर, मेघना गुलजार, अलंकृता श्रीवास्तव, गिरीश कासारवलींच्या मुली अपर्णा कासारवली, रीमा कागती, कोंकणा सेन शर्मा, आणि अगदी प्रादेशिक चित्रपटसृष्टीतील अनेक महिला दिग्दर्शक—या सर्वांनी भारतीय कथाकथनाला नवी दिशा दिली आहे.

त्या फक्त प्रेमकथा किंवा कौटुंबिक नाटके सांगत नाहीत; त्या सामाजिक वास्तव, स्त्रियांचे संघर्ष, लैंगिक राजकारण, जात, ओळख, स्वप्नं आणि अपयश याबाबत खोलवर आणि प्रामाणिक कथानकं पुढे आणत आहेत. महिला दिग्दर्शकांच्या नजरेतून स्त्री पात्रांच्या कथा अधिक जिवंत झाल्या, अधिक मानवी झाल्या. त्यांचे नेतृत्व म्हणजे केवळ साहस नव्हे; ते सामाजिक बदलाचे साधन बनले आहे.

फॅशन इंडस्ट्रीत महिलांचे नेतृत्व तर आणखी जुने पण आज अधिक गाजणारे आहे. भारतीय फॅशन, हस्तकला, वस्त्रनिर्मिती, टेक्सटाइल्स, आणि हँडलूम परंपरेला पुन्हा जीवदान देणाऱ्या अनेक डिझायनर्स अनिता डोंगरे, मसाबा गुप्ता, रितू कुमार, अंजु मोदी, पायल सिंघल, स्वप्ना राव, पायल जैनयांनी भारतीयता आणि आधुनिकता यांचा सुंदर संगम जगासमोर आणला आहे. महिलांनी फॅशनमध्ये केवळ सौंदर्यरचना बदलली नाही, तर फॅशनला सामाजिक आणि सांस्कृतिक भाष्य देण्याची ताकद दिली.

आज फॅशन हा केवळ ‘ग्लॅमर’ नाही. महिलांनी फॅशन इंडस्ट्रीला body positivity, plus size acceptance, sustainable fashion, gender-neutral fashion अशा महत्त्वाच्या चळवळींच्या केंद्रस्थानी आणले. डिझाइन क्षेत्रातील महिलांचे नेतृत्व हा केवळ सौंदर्याचा प्रश्न नाही—तो मानवी दृष्टिकोनाचा प्रश्न आहे.

आणि मग नृत्य. भारतीय नृत्यजगतात महिलांचे स्थान पारंपरिकरीत्या मजबूत असले तरी, त्यांना नेतृत्व आणि नवोन्मेषासाठी जागा कमी मिळत होती. भरतनाट्यम, कथक, ओडिसी किंवा लोकनृत्यांच्या परंपरेत पुरुष गायक, व्यवस्थापक आणि तांत्रिक टीम अधिक होत्या. पण २०व्या शतकाच्या उत्तरार्धात आणि २१व्या शतकात महिला नृत्यदिग्दर्शक, कोरिओग्राफर्स, डान्स फिल्ममेकर आणि इंटरडिसिप्लिनरी परफॉर्मर्स मोठ्या प्रमाणावर उदयास आल्या.

तेजस्विनी लोंढे, वैभवी मर्चंट, तान्सेन नृत्य दिग्दर्शकांच्या महिला शिष्यांनी तयार केलेले नवे ग्रुप्स, आणि अनेक स्वतंत्र नृत्यकलाकारांनी भारतीय नृत्याला नवे आधुनिक मंच, नवे प्रयोग, नवी शारीरिकता आणि नवी कथनपद्धती दिली आहे. महिलांनी नृत्याला केवळ कलात्मकतेचा स्वर दिला नाही; त्यांनी नृत्याला सामाजिक अभिव्यक्तीचं शक्तिशाली माध्यम बनवलं.

या तिन्ही क्षेत्रांमध्ये सिनेमा, फॅशन आणि नृत्य महिलांचे नेतृत्व हे अचानक निर्माण झालेले नाही. समाजातील शिक्षणवाढ, आर्थिक स्वावलंबन, डिजिटल माध्यमांची उपलब्धता, सोशल मीडिया आणि OTT प्लॅटफॉर्म्स यांच्या माध्यमातून महिलांना स्वतःची ओळख जगापुढे मांडण्याची संधी मिळाली. पूर्वी जिथे स्टुडिओ सिस्टीम किंवा मोठ्या फॅशन हाउसेसवर अवलंबून राहावे लागत होते, तिथे आज Instagram Reels, YouTube, OTT Films, Online Portfolios यांनी महिलांना "gatekeepers" च्या पलीकडचं जग दिलं आहे.

महिलांचे नेतृत्व वाढण्याची आणखी एक महत्त्वाची बाजू म्हणजे त्यांची दृष्टी त्यांच्या कथांमध्ये वास्तव आहे, वेदना आहे, संवेदनशीलता आहे, पण त्याचबरोबर आशा, संघर्ष आणि सकारात्मकता आहे. पुरुष दिग्दर्शकांनी दशकानुदशके सांगितलेल्या "पुरुष दृष्टिकोनातल्या महिला" या प्रतिमांपासून बाहेर पडून, खऱ्या स्त्रियांचे, खऱ्या भावना जगत असलेल्या मानवी व्यक्तिमत्त्वांचे चित्रण स्त्रिया अधिक ताकदीने करत आहेत.

फॅशनमध्ये शरीर, त्वचा, रंग, वय आणि लैंगिकता या पलीकडे जाऊन खऱ्या महिलांच्या कथा सांगितल्या जात आहेत. नृत्यात स्त्री शरीराला केवळ ‘सौंदर्याचा विषय’ म्हणून न मांडता तो एक शक्तिशाली अभिव्यक्तीचा स्रोत म्हणून मांडला जात आहे.

या वाढत्या नेतृत्वामुळे इंडस्ट्री अधिक समताधिष्ठित होत आहे. कामाच्या ठिकाणी सुरक्षितता, समावेशकता, समान मानधन, उत्पादनाच्या पातळीवर महिलांची संख्या यामध्ये सुधारणा होत आहे.

निश्चितच, अजूनही अनेक अडथळे आहेत पुरुषप्रधान मानसिकता, कामाच्या तणावाचा दुहेरी भार, घरातील अपेक्षा, आर्थिक असुरक्षा, विसंगत वेतन किंवा संधींच्या असमानता. पण तरीही महिलांच्या नेतृत्वाने आज क्रिएटिव्ह इंडस्ट्रीला वेगळा प्रकाश मिळाला आहे.

आज भारतीय स्त्री कथाकार, दिग्दर्शक, डिझायनर, कोरिओग्राफर, निर्माता, फोटोग्राफर, परफॉर्मर, इन्फ्लुएन्सर या सर्वांच्या कामामुळे क्रिएटिव्ह इंडस्ट्रीचा चेहरामोहरा बदलत आहे. त्यांचे नेतृत्व म्हणजे केवळ करिअर यश नाही; ते सांस्कृतिक परिवर्तन आहे. ते भारतीय स्त्रीच्या कल्पनाशक्तीला, आवाजाला आणि ओळखीला मिळालेल्या सन्मानाचे प्रतीक आहे.

महिलांच्या नेतृत्वाचा हा उदय म्हणजे भविष्यातील क्रिएटिव्ह जगाला नवी दिशा देणारा, अधिक संवेदनशील, अधिक विविधतेचा, अधिक मानवी दृष्टिकोनाचा शक्तीशाली प्रवास. हा प्रवास पुढील पिढीसाठी प्रेरणादायी ठरत आहे जिथे मुली केवळ कलाकार नाहीत, तर सर्जक बनत आहेत; केवळ नायिका नाहीत, तर निर्मितीच्या प्रत्येक पायरीवर निर्णय घेणाऱ्या नेत्या बनत आहेत.