इनफर्टिलिटी, IVF आणि स्त्रीवर होणारा समाजाचा दबाव

मानवी जीवनातील आई होणे हा अनुभव निर्विवादपणे सुंदर आहे, पण “आई होणे” ही स्त्रीच्या अस्तित्वाची एकमेव परिभाषा नाही—हे आजही अनेकांना समजलेले नाही. इनफर्टिलिटी म्हणजे वंध्यत्व हा आजच्या विज्ञानयुगात उपचारक्षम विषय असला तरीही समाजाच्या नजरा मात्र अजूनही पूर्वग्रहांनी झाकोळलेल्या दिसतात. विशेषतः स्त्रीच्या बाबतीत. विवाहानंतर लगेच मुलं होण्याची अपेक्षा, उशिरा गरोदर राहिल्यास प्रश्नांची मालिका, आणि IVF सारख्या उपचारांना निवडल्यास “का?”, “काय गरज?”, “नैसर्गिक नाही का?” अशा असंख्य टीकांनी स्त्रीच्या मानसिक आरोग्यावर खोल जखमा उमटतात.

समाजात एक अदृश्य दडपण नेहमीच फिरत असतं—स्त्री म्हणजे केवळ मुलांना जन्म देण्यासाठीची जबाबदारी. या मानसिकतेमुळे इनफर्टिलिटी ही वैद्यकीय समस्या नसून “कलंक” बनते. घरात, नातेवाईकांत, कामाच्या ठिकाणी जरी कुणी थेट विचारत नसलं तरी नजरा, टोमणे, तुलना आणि “इतरांची मुलं झाली, तुमची का नाही?” अशी विचारणा स्त्रीच्या आत्मसन्मानाला ढासळून टाकते. वैद्यकीय भाषेत वंध्यत्वासाठी स्त्री-पुरुष दोघेही तितकेच कारणीभूत असू शकतात, तरीही दोषारोप केवळ स्त्रीवर होणे ही समाजाची जुनी सवय.

IVF, IUI, सरोगसी, ओव्ह्युलेशन इंडक्शन—या सर्व आधुनिक उपचारांनी लाखो कुटुंबांना पालकत्व दिलं आहे. विज्ञानाने शक्यता वाढवल्या, पण मानसिक तयारी हा उपचारांचा सर्वात मोठा भाग आहे. प्रत्येक IVF सायकल म्हणजे केवळ खर्च नाही; त्यात असते शरीराला दिलेली हार्मोनची झळ, भावनिक चढउतार, आशा आणि निराशेच्या अनंत लाटा. अनेक वेळा हा प्रवास यशस्वी झाला तरी कित्येकांना परिणाम दिसत नाहीत. समाज मात्र फक्त अपेक्षा ठेवतो—“ट्रीटमेंट घेताय ना? मग लवकरच होईलच!” पण प्रत्यक्षात IVF यशाचा दर सरासरी 30–40% इतकाच असतो. हे वास्तव बहुतेकांना माहित नसतं आणि उपचार घेणाऱ्या जोडप्यांना ते जाचक ठरतं.

या सर्व प्रक्रियेत स्त्री सर्वाधिक भावनिक भार उचलते. अनेक स्त्रिया हार्मोनल बदलांमुळे चिडचिड, तणाव, डिप्रेशन, आत्मग्लानी यांना समोऱ्या जातात. त्यातच समाजाचा दबाव, कुटुंबातील अपेक्षा, नातेवाईकांचे अज्ञानपूर्ण सल्ले “फक्त रिलॅक्स व्हा”, “आमच्या काळात एवढे खर्च नव्हते” किंवा “देवावर विश्वास ठेवा”—हे शब्द सांत्वनापेक्षा जास्त त्रास देतात. IVF हा उपचार आहे, चमत्कार नाही हे कुणालाच समजत नाही.

स्त्री स्वतःही स्वतःवर अनावश्यक ताण देते. तिच्या मनात सतत एक अपराधीपणाचा भाव दाटत राहतो. वास्तवात इनफर्टिलिटी हा आजार आहे, चूक नाही. तिची किंमत, तिचं नातं, तिचं स्त्रीत्व, तिचं वैवाहिक प्रेम या सर्व गोष्टी केवळ मातृत्वावर अवलंबून नसतात. मात्र समाज ही जाणीव तिला क्वचितच करून देतो.

अनेक दांपत्यांना IVF खर्चामुळे आर्थिक ताण सहन करावा लागतो. भारतात एक IVF सायकल साधारणपणे 1.5 ते 2.5 लाखांच्या दरम्यान असते. अनेकदा तीन-चार सायकल लागतात. त्यामुळे मानसिक, शारीरिक आणि आर्थिक त्रिकूट दडपण एकत्र येतं. मध्यवर्गीय किंवा निम्न मध्यमवर्गीय महिलांना तर हा प्रवास अधिक कठीण ठरतो. सामाजिक चौकटीतही “IVF केला म्हणजे काहीतरी वेगळं केलं” अशी चुकीची समजूत अजूनही आढळते.

या विषयावर मोकळेपणाने बोलण्याची गरज अधिक आहे. IVF आणि इनफर्टिलिटी हे आजार आहेत—ते वैद्यकीय उपचारास पात्र आहेत आणि त्यात लाज किंवा संकोच असण्यास काहीच कारण नाही. स्त्रीच्या शरीरावर नियंत्रण, तिच्या गर्भाशयावर देखरेख, तिच्या मातृत्वाच्या क्षमतेवर टीका—हे सर्व थांबवणं समाजाची सामूहिक जबाबदारी आहे. एक स्त्री IVF घेत आहे म्हणजे ती “अपूर्ण” नाही; उलट ती अपार धैर्याने स्वतःचं स्वप्न पूर्ण करण्याचा प्रयत्न करत आहे.

कुटुंब, समाज, मीडिया—सर्वांनी एक गोष्ट समजून घेतली पाहिजे की मातृत्व हा स्त्रीचा वैयक्तिक निर्णय आहे, जबाबदारी नाही. IVF किंवा नैसर्गिक गर्भधारणा—किंवा कधीही मूल न होणं—ती निवड तिची आहे. तिला फक्त साथ, समजूत आणि आदराची गरज आहे. विज्ञानाने दारे उघडली आहेत, पण समाजाचे दरवाजे अजूनही सांस्कृतिक संकल्पनांच्या कुलुपात अडकलेले आहेत. ते उघडण्यासाठी आपल्याला या विषयांवर खुलेपणाने संवाद साधावा लागेल.

IVF च्या प्रवासातल्या स्त्रियांसाठी सर्वात महत्त्वाचा आधार म्हणजे मानसिक आरोग्य. योग्य समुपदेशन, तणाव कमी करणारे प्रयत्न, पार्टनरचे सततचे सहकार्य या गोष्टी स्त्रीला तिच्या भावनांवर मात करण्यात मदत करतात. प्रत्येक स्त्रीला हे सांगितलं गेलं पाहिजे की ती पुरेशी आहे, तिचं मूल्य मातृत्वावर अवलंबून नाही आणि ती कोणत्याही परिस्थितीत दोषी नाही.