बदलत्या नात्यांचा गुंता : नवरा–बायकोच्या नात्यातील ताण, आकर्षण, दुरावा आणि नव्याने उभारणी (डॉ. आदिती आचार्य यांच्याशी झालेल्या संवादावर आधारित)

आजचं जग प्रचंड वेगानं बदलत आहे. तंत्रज्ञानानं माणसामाणसांमधली अंतरं मिटवली आहेत, संवाद सुलभ केला आहे, माहिती एका क्लिकवर उपलब्ध करून दिली आहे. पण या सगळ्या सोयींमध्ये एक महत्त्वाची गोष्ट नकळत मागे पडत चालली आहे—ती म्हणजे माणसांमधील भावनिक जवळीक. विशेषतः नवरा-बायकोच्या नात्यांमध्ये हे प्रकर्षाने दिसून येतं. मोबाईल, इंटरनेट, सोशल मीडिया यामुळे जग जसं जवळ आलं आहे, तसंच अनेक नात्यांमधील स्थैर्य मात्र डगमगू लागलं आहे.

बदलती जीवनशैली, वाढती कामाची गती, आर्थिक असुरक्षितता, सामाजिक अपेक्षा, स्पर्धा, एकमेकांसाठी वेळेचा अभाव आणि भावनिक अस्थिरता या सगळ्यांचा थेट परिणाम आजच्या वैवाहिक नात्यांवर होताना दिसतो. आज “ताणतणाव” हा शब्द केवळ कार्यालयापुरता मर्यादित राहिलेला नाही, तर तो थेट घराघरांत, नातेसंबंधांत शिरलेला आहे. दहावीच्या विद्यार्थ्यांपासून ते नोकरी करणाऱ्या तरुणांपर्यंत, गृहिणींपासून ते वृद्धांपर्यंत सगळेच मानसिक ताणाखाली जगताना दिसतात. याचा सर्वात खोल परिणाम नवरा-बायकोच्या नात्यावर होत आहे.

संवाद कमी होत चालला आहे, एकमेकांसाठी वेळ उरत नाही, समजून घेण्याची तयारी कमी होत चालली आहे आणि त्यातूनच अनेक नाती हळूहळू तुटण्याच्या टोकावर येऊन उभी राहतात. बाहेरून सगळं ठीकठाक दिसत असलं, तरी आतून अनेक घरांमध्ये तणाव, निराशा, असमाधान आणि वेदना साचलेल्या असतात.

याच वास्तवाच्या पार्श्वभूमीवर प्रसिद्ध समुपदेशक व मानसोपचारतज्ज्ञ डॉ. आदिती आचार्य यांच्याशी ‘मॅक्सवुमन’च्या संपादक प्रियदर्शिनी हिंगे यांनी सविस्तर संवाद साधला. या संवादातून आजच्या वैवाहिक नात्यांमधील गुंतागुंत, एक्स्ट्रा मॅरिटल अफेअर, भावनिक अवलंबित्व, घरगुती हिंसा, संवादाची गरज, निर्णयप्रक्रिया, पुरुषांवरील ताण तसेच पालकांचा हस्तक्षेप अशा अनेक संवेदनशील विषयांवर सखोल प्रकाश पडतो.

डॉ. आदिती आचार्य सांगतात की आज नात्यांमधील गुंतागुंत वाढण्यामागे सर्वात मोठं कारण म्हणजे ‘अतिरिक्त पर्यायांची उपलब्धता’. आज एका क्लिकवर आपण कोणाशीही संपर्क साधू शकतो. पूर्वी एखाद्याशी संपर्क तुटला की तो पुन्हा जोडणं कठीण होतं. आज मात्र जुनी ओळख, जुनी मैत्री, अगदी जुनी प्रेमसंबंधही पुन्हा सहज जोडली जातात. सोशल मीडियामुळे आपण सतत इतरांच्या आयुष्याशी स्वतःच्या आयुष्याची तुलना करत राहतो. ‘समोरच्याचं आयुष्य आपल्यापेक्षा जास्त सुंदर आहे’ असा भ्रम निर्माण होतो आणि आपल्या नात्यांतल्या उणिवा अधिक ठळकपणे जाणवू लागतात.

त्याचबरोबर बदलती जीवनशैली हेही मोठं कारण आहे. नोकरीचा ताण, वेळेची कमतरता, सततची धावपळ, आर्थिक जबाबदाऱ्या, कर्ज, मुलांचं संगोपन, घरातील कामं या सगळ्यात नवरा-बायको एकमेकांसाठी वेळ काढायलाच विसरतात. पूर्वी संध्याकाळी घरात सगळे एकत्र जेवत, बोलत, दिवसाची उजळणी करत. आज प्रत्येक जण मोबाईलमध्ये, टीव्हीमध्ये किंवा आपापल्या चिंता-तणावात अडकलेला असतो. संवाद कमी होतो आणि जिथे संवाद कमी होतो, तिथे गैरसमज वाढतात. गैरसमज वाढले की दुरावा आपोआप निर्माण होतो.

आज ‘एक्स्ट्रा मॅरिटल अफेअर’ हा विषय समाजात उघडपणे चर्चेत येतो आहे. अनेकदा या विषयाकडे नैतिकतेच्या चौकटीतून पाहिलं जातं. मात्र डॉ. आदिती आचार्य अतिशय स्पष्टपणे सांगतात की अफेअरमध्ये जाणं हा एक जाणीवपूर्वक घेतलेला निर्णय असतो. कोणीही नकळत या वाटेवर जात नाही. आपलं लग्न झालेलं आहे, कुटुंब आहे, मुलं आहेत, हे सगळं माहिती असूनही तो किंवा ती व्यक्ती दुसऱ्या नात्याकडे वळते.

यामागे प्रामुख्याने नवीनपणाचं आकर्षण असतं. अनेक वर्षांच्या सहवासानंतर नात्यातील रोमँटिक संवाद कमी होतो. बोलणं फक्त जबाबदाऱ्या, खर्च, मुलं, नोकरी, समस्या या भोवती फिरत राहतं. एकमेकांकडे लक्ष देणं कमी होतं. अशा वेळी बाहेरचं नातं सुरुवातीला हनीमून फेजसारखं वाटतं. कुणीतरी आपल्याला समजून घेतं, कौतुक करतं, आपल्यावर लक्ष केंद्रित करतं, तेव्हा माणूस भावनिकदृष्ट्या त्या नात्यात गुंततो.

डॉ. आदिती यांचा ठाम सल्ला असा आहे की प्रेम बाहेर शोधण्यापेक्षा आपल्या वैवाहिक नात्यातील कमतरता शोधून त्यावर काम करणं अधिक शहाणपणाचं आहे. त्यासाठी समुपदेशक, मानसोपचारतज्ज्ञ, काउन्सलर यांची मदत घ्यायला अजिबात लाज वाटता कामा नये. कारण योग्य वेळी हस्तक्षेप झाला, तर अनेक नाती पुन्हा नव्याने उभी राहू शकतात.

नवऱ्याचं किंवा बायकोचं बाहेरचं नातं समजल्यावर कोणता निर्णय घ्यायचा, हा अत्यंत कठीण प्रश्न असतो. अनेकदा हा निर्णय भावना, राग, अपमान आणि असहायतेच्या अवस्थेत घेतला जातो. पण डॉ. आदिती सांगतात की हा निर्णय पूर्णतः परिस्थितीवर आणि त्या व्यक्तीच्या वर्तनावर अवलंबून असतो. ही चूक पहिल्यांदाच झाली आहे का, की ती वारंवार घडते आहे, समोरच्या व्यक्तीचा स्वभावच तसा आहे का, की नात्यातील काही कमतरतेमुळे ती चूक झाली आहे, याचा शांतपणे सखोल विचार करणं अत्यंत गरजेचं असतं.

पहिल्यांदाच चूक झाली असेल, पश्चात्ताप असेल आणि दोघांनाही नातं वाचवायचं असेल, तर समुपदेशनाच्या मदतीनं नातं पुन्हा उभं राहू शकतं. पण जर वारंवार फसवणूक होत असेल, वेगवेगळ्या व्यक्तींशी संबंध ठेवले जात असतील, तर ते केवळ “चूक” न राहता त्या व्यक्तीचा स्वभाव ठरतो.

अनेक वैवाहिक नाती संवादाच्या अभावामुळेच तुटतात. आपण अनेकदा असं गृहीत धरतो की एवढी वर्षं एकत्र राहतोय, त्यामुळे समोरच्याला आपल्या मनातलं आपोआप कळायला पाहिजे. पण सत्य हे आहे की जोवर आपण स्पष्टपणे बोलत नाही, तोवर समोरच्याला काहीच कळत नाही. आपल्या अपेक्षा, दुखावणं, राग, गरजा, आवडी-निवडी या सगळ्या गोष्टी उघडपणे सांगणं अत्यंत आवश्यक असतं.

“अबोला धरायचा आणि काही घडलंच नाही अशा थाटात पुन्हा वागायचं” ही पद्धत अतिशय घातक आहे. यामुळे प्रश्न सुटत नाहीत, ते फक्त गालिच्याखाली लपवले जातात आणि पुढे जाऊन अधिक मोठ्या स्वरूपात उफाळून येतात. जुन्या वादांचे संदर्भ पुन्हा पुन्हा काढले जातात आणि नातं अधिक जखमी होतं.

डॉ. आदिती आचार्य यावर ठामपणे सांगतात की घटस्फोट, आत्महत्या, घर सोडून जाणं असे टोकाचे निर्णय भावनिक अस्थिरतेच्या अवस्थेत घेऊ नयेत. जेव्हा माणूस तीव्र नैराश्यात, तीव्र रागात किंवा प्रचंड दुखावलेल्या अवस्थेत असतो, तेव्हा घेतलेले निर्णय बहुतांश वेळा चुकीचे ठरतात. अशा वेळी थोडा वेळ घेणं, स्वतःला शांत करणं, जवळच्या व्यक्तीशी बोलणं आणि तज्ज्ञांची मदत घेणं अत्यंत गरजेचं असतं.

महिलांचं नात्यातील भावनिक अवलंबित्व हा एक अत्यंत महत्त्वाचा मुद्दा आहे. अनेक महिलांची भावनिक गुंतवणूक फार खोल असते. त्यामुळे मारहाण, अपमान, दुर्लक्ष, फसवणूक झाली तरी त्या नात्यातून बाहेर पडायला घाबरतात. “तो मनाने चांगला आहे”, “राग आला की असा वागतो”, “मुलांसाठी हे सगळं सहन करावंच लागतं” अशा सबबी त्या स्वतःलाच देत राहतात आणि वर्षानुवर्षे त्या नात्यात अडकून पडतात. डॉ. आदिती यांचं स्पष्ट मत आहे की काही काळाचं दुःख टाळण्यासाठी आयुष्यभराचं ओझं गळ्यात अडकवणं हे योग्य नाही.

सुशिक्षित, आर्थिकदृष्ट्या सक्षम महिला देखील अनेकदा अत्याचारी नात्यांत अडकलेल्या दिसतात. यामागे शिक्षणाचा अभाव नसून भावनिक अवलंबित्व कारणीभूत असतं. दुसरीकडे कमी शिकलेल्या, आर्थिकदृष्ट्या दुर्बल महिला अनेकदा धाडसाने नात्यातून बाहेर पडताना दिसतात, कारण त्या स्वतःला आतून सक्षम मानतात. स्वतःबद्दलचा दृष्टिकोन, आत्मविश्वास आणि निर्णयक्षमता या गोष्टी इथे महत्त्वाच्या ठरतात.

आज पुरुषांवरही प्रचंड ताण आहे. अधिक कमाईचा दबाव, मोठं घर, चांगली गाडी, मुलांसाठी महागड्या शाळा, आई-वडिलांच्या अपेक्षा, सामाजिक प्रतिष्ठा या सगळ्याच अपेक्षा बहुतेक वेळा पुरुषांच्या खांद्यावर टाकल्या जातात. हे सगळं एकट्याच्या खांद्यावर टाकणं चुकीचं आहे. आज महिला देखील सक्षम आहेत, कमावत्या आहेत. आर्थिक निर्णय, खर्चाचं नियोजन आणि जबाबदाऱ्या या दोघांनी मिळून उचलल्या पाहिजेत. तेव्हाच नात्यातील ताण कमी होतो आणि परस्पर आदर वाढतो.

बहुतेक वैवाहिक भांडणं फार मोठ्या कारणांवर होत नाहीत. लहानसहान गोष्टींचं रूपांतर मोठ्या वादात होतं. एकमेकांवर आरोप, जुन्या गोष्टी उकरून काढणं, “तू नेहमी असंच करतोस” किंवा “तू कधीच बदलत नाहीस” हे वाक्य नात्याला खोल जखम देतं. नात्यातील प्रश्न सोडवायचे असतील, तर विरोधी संघ न बनता एकाच टीममधले असल्यासारखं वागणं गरजेचं असतं.

नवरा-बायकोच्या वादात दोन्ही बाजूंचे पालक हस्तक्षेप करतात, तेव्हा परिस्थिती अधिक बिघडते. प्रत्येक पालक आपल्या मुलाची बाजू घेतो, यातून दोन गट तयार होतात आणि वाद अधिक तीव्र होतो. डॉ. आदिती सांगतात की पालकांनी तटस्थ राहणं अत्यंत गरजेचं आहे. आधी दोन्ही बाजू शांतपणे ऐकून घेणं, दोषारोप टाळणं आणि नवरा-बायकोला आपले प्रश्न स्वतः सोडवू देणं महत्त्वाचं आहे. गरज असल्यास तज्ज्ञांची मदत घ्यावी.

जेव्हा नात्यात भावनिक आणि शारीरिक जवळीक संपते, संवाद तुटतो, समोरच्याशी काहीही शेअर करावंसं वाटत नाही, एकाच घरात राहूनही भावनिक अंतर वाढतं, एकमेकांत रस उरत नाही, तेव्हा हे नातं संपत चालल्याची गंभीर लक्षणं असतात. मात्र ही लक्षणं दोघांनाही खटकत असतील, तेव्हाच तो खरा प्रश्न ठरतो.

आजच्या वेगवान, स्पर्धात्मक आणि तणावपूर्ण जगात नातं टिकवणं ही सुद्धा एक कला बनली आहे. ती कला शिकावी लागते, जपावी लागते, जोपासावी लागते. संवाद, समजूत, संयम, समुपदेशन आणि गरज असल्यास औषधोपचार यांच्या मदतीनं अनेक नाती वाचू शकतात. पण जिथे काहीच शिल्लक राहिलेलं नसतं, जिथे नातं पूर्णपणे मृत झालेलं असतं, तिथे जबरदस्तीने एकत्र राहणं दोघांसाठीही घातक ठरू शकतं. अशा वेळी तज्ज्ञांच्या मार्गदर्शनाखाली घेतलेला निर्णयच योग्य ठरतो.