महिला पोलीस अधिकारी बदलत्या - कायदा व्यवस्थेतील नवा चेहरा

भारतात कायदा आणि सुव्यवस्था ही दीर्घकाळ पुरुषप्रधान क्षेत्र मानले जात होती. कठोर शिस्त, जोखीम, लांब कामाचे तास, गुन्हेगारीशी थेट सामना, भावनिक संतुलन आणि शारीरिक या सगळ्या मागण्यांचा भार महिलांवर टाकणे समाजाला अवघड वाटत असे. पण काळ बदलतो आहे. आज भारतीय पोलीस दलात प्रत्येक पातळीवर महिलांची संख्या आणि उपस्थिती दोन्ही वेगाने वाढत आहेत. कॉन्स्टेबलपासून IPS अधिकारी, SP, DIG, विशेष शाखांच्या प्रमुखांपर्यंत महिला अधिकारी आता कायदा व्यवस्थेचा अविभाज्य आणि अत्यंत प्रभावी भाग बनल्या आहेत. हा बदल केवळ संख्यात्मक नाही; तो मानसिक, सामाजिक आणि प्रशासनिक पातळीवरचाही आहे.

महिला पोलीस अधिकाऱ्यांचे आगमन म्हणजे फक्त पदांची भरती नाही त्या एक नवा दृष्टिकोन घेऊन आल्या आहेत. त्यांनी कायदा अंमलबजावणीमध्ये संवेदनशीलता, सहानुभूती आणि शिस्त यांचा अनोखा संगम तयार केला आहे. महिलांवर होणारे गुन्हे, कौटुंबिक हिंसा, लैंगिक अत्याचार, मानव तस्करी, सायबर गुन्हे या क्षेत्रांमध्ये महिला अधिकाऱ्यांची भूमिका अत्यंत महत्त्वाची ठरते. पीडित महिला महिलांसमोर अधिक सहज उघड होतात, त्या भावनिक सुरक्षा जाणवते. त्यांच्या मनातला ताण, भीती आणि अपराधीपणा कमी होतो. त्यामुळे तक्रारींचे प्रमाण वाढले, गुन्हे नोंदवण्याची प्रक्रिया सुधारली आणि न्याय मिळण्याचा वेगही वाढला.

महिला अधिकारी केवळ संवेदनशील नाहीत त्या अत्यंत कणखरही आहेत. मुंबई, दिल्ली, केरळ, ओडिसा, जम्मू-काश्मीर अशा अनेक राज्यांमध्ये महिला SWAT टीम, विशेष टास्क फोर्स आणि कमांडो स्क्वाड तयार करण्यात आल्या आहेत. त्या नक्षलवादी क्षेत्रात ऑपरेशन करतात, दहशतवादविरोधी कारवाई करतात, मोठया जमावांना नियंत्रित करतात, आणि कठीण तपासाचे नेतृत्वही करतात. धोक्याने भरलेल्या या जगात महिलांनी सिद्ध केलं आहे की धैर्याला लिंग नसतं, तितकंच नेतृत्वालाही नसतं.

कायदा व्यवस्थेत महिलांची वाढती उपस्थिती ही समाजातील मानसिक बदलाचाही संकेत आहे. पूर्वी मुलींचे करिअर पोलीस सेवेसाठी योग्य मानले जात नव्हते. आज मात्र मुली IPS, State Police Services, CBI, CID, ATS, Railway Police, Cyber Cells अशा शाखांमध्ये जात आहेत. या बदलाने कायदा व्यवस्थेला नव्या दृष्टीने आकार दिला आहे. आज एखादी महिला अधिकारी चौकात ट्रॅफिक हाताळते, कोणत्याही मोठ्या गुन्ह्याची सनसनाटी चौकशी करते किंवा तणावपूर्ण परिस्थितीत मदतीसाठी धाव घेते तेव्हा समाजाच्या मनात विश्वास निर्माण होतो की पोलीस हे केवळ शक्तीचे प्रतीक नाहीत तर सुरक्षिततेचे, संवेदनशीलतेचे आणि न्यायाचे प्रतीक आहेत.

तथापि, या मार्गात अडथळेही कमी नाहीत. महिलांना पोलीस दलात अजूनही लैंगिक भेदभाव, असमान संधी, नाईट शिफ्टची भीती, शौचालय किंवा स्वच्छता सुविधा नसणे, मातृत्व रजा किंवा पोस्टिंगच्या समस्यांचा सामना करावा लागतो. कार्यस्थळी लैंगिक छळ, ट्रान्सफरमध्ये राजकीय हस्तक्षेप, वाढत्या अपेक्षा आणि समाजाकडून मिळणारा दुहेरी दबाव या सर्व गोष्टी महिलांच्या मानसिक आरोग्यावर परिणाम करतात. परंतु त्यांची सहनशक्ती, धैर्य आणि कर्तव्यभावना हे अडथळे पार करून पुढील पिढीसाठी मार्ग मोकळा करत आहेत.

अलीकडच्या काळात पोलिसिंगच्या पद्धतीही बदलल्या आहेत. ‘कम्युनिटी पोलिसिंग’, ‘विमेन बीट ऑफिसर्स’, ‘शिकायत केंद्र’, ‘महिला सुरक्षा पथक’, ‘निर्भया स्क्वाड’, ‘पिंक पेट्रोलिंग’, ‘सखी डेस्क’ या उपक्रमांनी महिलांना सुरक्षितता आणि पोलीसांशी संवादाची नवीन दारे उघडली आहेत. या सर्व उपक्रमांचं नेतृत्व आणि अंमलबजावणी महिला अधिकाऱ्यांनी अत्यंत तडफेने केली आहे. त्यांच्या नेतृत्वाने कायदा व्यवस्था मानवीकृत झाली, ताकदीसोबत संवेदनशीलतेची जोड मिळाली.

एक महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे महिला अधिकारी केवळ महिलांचे प्रश्न हाताळतात असे नाही. त्या क्राईम ब्रांच, आर्थिक गुन्हे, वाहतूक, प्रशासन, प्रशिक्षण सर्व विभागात तेवढ्याच सक्षमतेने काम करतात. अनेक ठिकाणी पुरुष सहकाऱ्यांनीही महिला अधिकाऱ्यांच्या कार्याचे कौतुक करत नेतृत्व स्वीकारले आहे. हे लैंगिक समतेचे सकारात्मक उदाहरण आहे.

आज पोलीस दलात महिलांचा टक्का हळूहळू वाढत असला तरी अजूनही बहुतांश दलात महिला १०–१२% च राहिल्या आहेत. सरकारचा ३३% आरक्षणाचा निर्णय, भरतीत बदल, सुविधांची वाढ, कुटुंब मैत्रीपूर्ण धोरणे—ही पावले पुढे गेल्यास पोलीस दल अधिक ‘समावेशक’ आणि समाजाभिमुख बनेल.

महिला पोलीस अधिकारी भारतीय कायदा व्यवस्थेचा नवा चेहरा का आहेत? कारण त्या फक्त गुन्हेगारांशी लढत नाहीत—त्या समाजाचा विचार बदलत आहेत. त्यांच्यातून मुलींना नवी प्रेरणा मिळते, महिलांना स्वतःची सुरक्षितता जाणवते, आणि पुरुषांनाही संवेदनशील कायदापालकाचा आदर्श बघायला मिळतो. त्यांच्या उपस्थितीने सुरक्षा व्यवस्थेचे रंगच बदलले आहेत—ती अधिक मानवी, अधिक संवेदनशील आणि अधिक न्याय्य बनली आहे.

महिलांची पोलीस दलातील उपस्थिती वाढते आहे म्हणजे केवळ रोजगाराची संधी नाही. ती सामाजिक क्रांतीचा भाग आहे. ती संकेत आहे की समाज आता लिंगाच्या चौकटीपलीकडे विचार करतो आहे. ती मान्यता आहे की स्त्री कोणत्याही क्षेत्रात, कोणत्याही भूमिकेत मागे नाही. गणवेशामागील प्रत्येक स्त्री—त्या सर्वांच्या धैर्याला हा बदल धन्यवाद म्हणतो.

कारण बदलाची पहिली चाहूल नेहमीच धैर्याने चालणाऱ्या पावलांनी येते.

आणि आज ते पाऊल खाकी गणवेशातल्या स्त्रियांच्या पायात आहे.