MPSC उत्तीर्ण करून समाज घडवला; 'बायगं' लिहून स्त्रियांना ओळख दिली – विद्या पोळ यांची सृजनयात्रा”

मुलींना शिक्षण, नोकरी आणि स्वतःचं स्वप्न पूर्ण करण्यासाठी अनेकदा एकाच वेळी विविध आघाड्यांवर लढा द्यावा लागतो. घर आणि करिअर या दोघांनाही समान न्याय देत, स्वतःचं अस्तित्व सिद्ध करणं हे कोणत्याही स्त्रीसाठी एक दिव्य कार्य ठरतं. विद्या पोळ यांचा प्रवास हा अशाच एक लढाऊ आणि प्रेरणादायी स्त्रीचा आहे, जिने शिक्षिका म्हणून सुरुवात करून प्रशासकीय अधिकारी बनण्यापर्यंतची वाटचाल केली आणि लेखिका म्हणून स्वतःचं संवेदनशील, सामाजिक आणि वैचारिक व्यक्तिमत्त्वही मांडलं. त्यांच्या आयुष्याचा हा तपशीलवार आढावा एक सशक्त स्त्रीत्वाचा आदर्श घालून देतो.

शिक्षिका होणं – गरज, योगायोग की ध्येय?

विद्या पोळ यांचा शैक्षणिक प्रवास शिक्षिका म्हणून सुरू झाला. "माझं स्वप्न लहानपणापासूनच वेगळं होतं – मला अधिकारी व्हायचं होतं. पण त्या काळात घरातील आणि समाजातील मान्यतेमुळे शिक्षिका ही भूमिका स्विकारावी लागली," असं त्या स्पष्ट सांगतात. शिक्षिकेचा पेशा स्त्रियांसाठी 'सुरक्षित' मानला जातो – नियमित वेळा, घराच्या जबाबदाऱ्यांशी सुसंगत कार्यपद्धती आणि सामाजिक प्रतिष्ठा. त्यामुळेच समाजात बहुतेक वेळा मुलींना याच दिशेने प्रवृत्त केलं जातं.

तथापि, त्यांनी या भूमिकेतही आपलं शंभर टक्के योगदान दिलं. "मी माझ्या नोकरीकडे तात्पुरता टप्पा म्हणून पाहिलं नाही. माझ्या विद्यार्थ्यांचं शिक्षण, त्यांच्या आयुष्यातील दिशा आणि प्रेरणा यामध्ये माझं कार्य महत्त्वाचं आहे, ही जाणीव होती." त्यांनी शिक्षकाच्या भूमिकेतून विद्यार्थ्यांना फक्त ज्ञानच दिलं नाही, तर त्यांच्यातील आत्मविश्वास जागवला. त्यांच्या मते, शिक्षिका म्हणून केलेली १२ वर्षांची सेवा हीच त्यांच्या पुढील प्रशासकीय प्रवासाची गाभा ठरली.

स्पर्धा परीक्षा – घर, मूल, अभ्यास यांच्यातील तारेवरची कसरत

स्पर्धा परीक्षा देण्याचा निर्णय त्यांच्या आयुष्यात सहज आला नाही. तो निर्णय घेताना त्यांना अनेक गोष्टींचा विचार करावा लागला. "मी जेव्हा अभ्यास सुरू केला, तेव्हा माझा मुलगा दीड वर्षाचा होता. मी पूर्णवेळ ZP शाळेत शिक्षिका होते. दिवसभराची नोकरी, घरी येऊन घरकाम, मुलाचं संगोपन आणि मग रात्री अभ्यास – ही दिनचर्या खूप थकवणारी होती," असं त्या सांगतात.

या काळात त्यांना त्यांच्या कुटुंबीयांचा – विशेषतः आई-वडिलांचा आणि पतीचा – मोठा आधार मिळाला. "स्त्रीचं करिअर हे केवळ तिच्या जिद्दीवर चालत नाही, तर ती जिद्द टिकवून ठेवण्यासाठी जी आधारव्यवस्था लागते ती खूप महत्त्वाची आहे," असं त्या ठामपणे म्हणतात. त्यांच्या मते, प्रत्येक स्त्रीला ही support system तयार करून घ्यावी लागते – ती मिळवणं हेही तिचं कौशल्य ठरतं.

त्यांनी दुसऱ्याच प्रयत्नात MPSC परीक्षा उत्तीर्ण केली आणि नगरविकास विभागात अधिकारी म्हणून रुजू झाल्या. त्या म्हणतात, "हा विजय केवळ माझा नव्हता, तो माझ्या आई-वडिलांचा, मुलाचा आणि माझं स्वप्न जपणाऱ्या प्रत्येक स्त्रीचा होता."

प्रशासकीय सेवेत महिलांची प्रतिमा आणि वास्तव

प्रशासकीय सेवेत एक स्त्री अधिकारी म्हणून काम करताना सुरुवातीला त्यांना अनेक पूर्वग्रहांचा सामना करावा लागला. "माझ्या वरिष्ठांपैकी काहीजण 'मास्तरीण बाई' म्हणून उपहास करत. त्यांना वाटायचं की मी अजूनही शाळेतील शिस्तीत अडकलेली आहे. पण नोकरी शिकवते – अहंकार गळून पडतो आणि कामाच्या स्वरूपाप्रमाणे स्वतःला जुळवून घ्यावं लागतं," असं त्या स्पष्ट सांगतात.

त्या स्पष्टपणे सांगतात की प्रशासकीय सेवा ही कुणाच्याही व्यक्तिमत्त्वावर आधारलेली नसते – ती पदाची गरिमा आणि जबाबदारीवर आधारित असते. "खुर्चीवर कोण बसलंय यापेक्षा त्या खुर्चीवर काय निर्णय घेतले जात आहेत हे महत्त्वाचं असतं." त्यांनी अनेकदा कठीण निर्णय घेतले, लोकांचं हित डोळ्यांसमोर ठेऊन काम केलं आणि आपल्या कामगिरीने स्त्री अधिकारी या संकल्पनेला नवी परिभाषा दिली.

घर आणि काम यांचं समान नियोजन

प्रशासकीय अधिकारी म्हणून काम करतानाही त्यांच्या घरातील जबाबदाऱ्या संपलेल्या नव्हत्या. "घरातील जबाबदाऱ्या कधीच संपत नाहीत. त्या फक्त रुप बदलत जातात. एखाद्या टप्प्यावर मुलांचा अभ्यास, दुसऱ्या टप्प्यावर वृद्ध आई-वडिलांचं आरोग्य, तिसऱ्या टप्प्यावर सामाजिक जबाबदाऱ्या – आणि या सगळ्यात स्वतःचं करिअर सांभाळणं म्हणजे एक चालू ठेवलेली तारेवरची कसरत आहे," असं त्या सांगतात.

त्यांना असंही वाटतं की महिलांनी कधीच स्वतःचं guilt घेऊन चालू नये. "आपण आपल्या परीने सगळं देतो. जे शक्य नाही ते तात्पुरतं मागे राहू शकतं. पण त्याची सल बाळगू नये." हा दृष्टिकोन स्त्री सक्षमीकरणाच्या मूलभूत कल्पनांना बळ देणारा आहे.

लेखिका म्हणून उदय – भावना ते विचारांत रूपांतर

प्रशासकीय सेवेत स्थिरस्थानी आल्यानंतर त्यांनी लेखनाकडे वळण्याचा निर्णय घेतला. त्यांच्या वडिलांच्या निधनानंतर आलेल्या भावनिक धक्क्यातून बाहेर पडण्यासाठी त्यांनी लेखनाची वाट निवडली. सुरुवातीला डायरी स्वरूपात लिहिलं गेलं, पण नंतर त्याचं रूपांतर जगणं कळतं तेव्हा या कादंबरीत झालं.

राजहंस प्रकाशनाने ही कादंबरी स्वीकारली आणि विद्या पोळ लेखिका म्हणून समोर आल्या. "मी कधीही लेखिका होईन असं वाटलं नव्हतं. पण जेव्हा मी लिहिलं, तेव्हा माझ्यात दडलेलं जगणं समोर आलं. तो एक अनपेक्षित शोध होता," असं त्या म्हणतात.

'बायगं' – एक पिढीचं स्त्रीचरित्र

विद्या पोळ यांची दुसरी कादंबरी बायगं ही स्वातंत्र्योत्तर भारतातील स्त्रियांचं एक वैचारिक आणि सामाजिक प्रतिबिंब आहे. त्या सांगतात, "पानिपत वाचताना 'एक लाख बांगडी फुटल्या' हे वाक्य वाचलं आणि माझ्या मनात खोलवर गेलं – पण पुढे त्या स्त्रियांना काय झालं? त्यांचं काय झालं याचा इतिहासात कोणी विचार का करत नाही?"

त्याच प्रेरणेतून बायगं ची निर्मिती झाली. ही कादंबरी एकाच स्त्रीवर आधारित नाही. ती संपूर्ण स्त्री समाजाचं प्रतिनिधित्व करणारी आहे. त्यामध्ये त्यांनी स्त्रियांच्या संघर्षाला केवळ कौटुंबिक चौकटीत न बसवता सामाजिक, वैचारिक आणि सांस्कृतिक स्तरावर विश्लेषित केलं आहे. ही कादंबरी आजच्या काळात स्त्री सक्षमीकरणाचं भक्कम साहित्यिक उदाहरण ठरते.

सक्षमीकरण – कपड्यांपलीकडचं स्वातंत्र्य

विद्या पोळ यांचं सक्षमीकरणाविषयीचं मत अत्यंत स्पष्ट आहे. "स्त्री सक्षमीकरण म्हणजे जीन्स घालणं किंवा मोटार चालवणं नव्हे. ते म्हणजे विचारांचं स्वातंत्र्य, मतप्रदर्शनाची हिंमत आणि निर्णय घेण्याची क्षमता."

त्यांच्या मते, 'गॅसलायटिंग' हा प्रकार अजूनही अनेक स्त्रियांना मागे खेचतो. "स्त्रियांनी सतत स्वतःला कमी मानायची गरज नाही. जेव्हा स्त्री स्वतःचं स्त्रीत्व स्वीकारते आणि त्याच्या ताकदीवर विश्वास ठेवते, तेव्हाच ती खऱ्या अर्थाने सक्षम होते," असं त्या सांगतात.

शेवटी... एक पथदर्शक प्रवास

विद्या पोळ यांचा प्रवास शिक्षिका, अधिकारी आणि लेखिका अशा तीन स्तरांवर घडलेला आहे. प्रत्येक टप्प्यावर त्यांनी स्वतःला शोधलं, आव्हानांना सामोरं गेलं आणि नव्या उंचीवर पोचवलं. त्यांचा प्रवास म्हणजे केवळ एक यशोगाथा नाही, तर तो एका पिढीचा अनुभव, आशा आणि संघर्ष यांचा समुच्चय आहे.

त्यांच्या अनुभवांतून अनेक स्त्रियांचा आत्मविश्वास बळावतो, अनेक तरुणींना प्रेरणा मिळते, आणि समाजाला स्त्रीत्वाची नव्यानं जाणीव होते. त्यांच्या शब्दांत सांगायचं झालं, तर – "स्त्री असणं ही कमतरता नव्हे. तीच खरी ताकद आहे."