एकल मातांचे वाढते प्रमाण: संघर्ष, सामर्थ्य आणि समाजाचे बदलते वास्तव

एकल मातांचे वाढते प्रमाण हा आजच्या समाजातील सर्वात महत्त्वाचा आणि दुर्लक्षित बदल आहे. आजच्या शहरी आणि ग्रामीण दोन्ही समाजरचनेत आपण पाहतो की अनेक महिला विवाह, घटस्फोट, पतीचा मृत्यू, वेगळे राहणे, किंवा कुटुंबातील हिंसाचार अशा कारणांमुळे ‘एकल आई’ म्हणून जीवन जगत आहेत. भारतात अजूनही एकल मातांना केवळ “दया” किंवा “जबाबदारीचे ओझे” या दृष्टीने पाहिले जाते; पण त्यांच्या आयुष्यामागे असलेली धडपड, संघर्ष आणि जगण्याची धग समाजाला फारशी दिसत नाही.

एकल मातांच्या आयुष्याची कहाणी केवळ एक आई आपल्या मुलांसाठी किती झटते यापुरती मर्यादित नसते. ती अर्थार्जन, समाज, मुलांचे भवितव्य, स्वतःचे मानसिक आरोग्य, आणि कधी कधी अगदी स्वतःची ओळख व स्वाभिमान टिकवण्याची व्यवस्थेविरुद्धची लढाई असते.

आज एकल मातांचे प्रमाण वाढत आहे आणि हा बदल केवळ भारतापुरता मर्यादित नाही. पण भारतात जेव्हा एखादी महिला एकटी आई म्हणून आयुष्य उभं करते, तेव्हा तिला ज्या अडचणींचा सामना करावा लागतो, त्याला पाश्चात्त्य जगातल्या महिलांपेक्षा अधिक कठोर सामाजिक न्याय, आर्थिक ताण आणि मानसिक अस्थिरतेची जोड असते. परंपरागत कुटुंबप्रणालीमध्ये पुरुष कमावतो आणि महिला गृहिणी ही कल्पना अजूनही भक्कम आहे. त्यामुळे पती नसल्याने संपूर्ण अर्थकारणाची चाकं एकटीने सांभाळण्याचा वाढीव ताण ही तिच्या पहिल्या लढाईची सुरुवात असते.

अर्थार्जनाच्या दृष्टीने एकल मातांना सर्वात मोठी अडचण म्हणजे स्थिर नोकरी, मुलांच्या गरजा आणि स्वतःच्या जबाबदाऱ्या या तिन्हींचा समतोल साधणे. अनेकदा रोजगारदात्यांना एकल आई ही ‘कमजोरी’ वाटते, कारण त्यांना वाटते की ती अधिक रजा घेईल किंवा कामात कमी वेळ देऊ शकेल. परिणामी, कामाचा ताण, तासन्‌तास घराबाहेर राहणं, परतीच्या प्रवासातील सुरक्षेची चिंता, आणि मुलांना एकटे सोडण्याची घालमेल तिच्या दैनंदिन जीवनाचा भाग बनते.

याशिवाय, मुलांच्या वाढीचा संपूर्ण ताण तिच्या खांद्यावर असतो. शिक्षणापासून आरोग्यापर्यंत आणि भावनिक सांभाळापासून मूल्याधिष्ठानापर्यंत आईला दोन्ही भूमिका निभावाव्या लागतात: आईचीही आणि वडिलांचीही. समाज अनेकदा तिला प्रश्न विचारतो “बाळाचे वडील कुठे?” किंवा “एकटीने कसं जमवतेस?” परंतु तिला पाठिंबा देणाऱ्यांची संख्या तुलनेत खूप कमी असते.

मानसिक आरोग्य हा या सगळ्यातील सर्वात महत्त्वाचा आणि समाजाने दुर्लक्षित केलेला भाग आहे. एकल मातांना अपेक्षेपेक्षा जास्त प्रमाणात anxiety, depression किंवा emotional exhaustion चा सामना करावा लागतो. कारण तिला स्वतःसाठी वेळ नसतो, ओझं वाटून घेणारा जोडीदार नसतो, आणि स्वतःच्या भावनांना मोकळं करण्यासाठी सामाजिक जागाही नसते. अनेक आई एकाकीपणाने ग्रासून जाऊ नयेत म्हणून स्वतःच्या वेदना दाबून मुलांसमोर हसण्याची भूमिका निभावतात.

ग्रामीण भागात परिस्थिती अजून कठीण असते. पतीच्या मृत्यूनंतर किंवा सोडून गेल्यानंतर महिलांना जमीन, वारसा किंवा कृषि-अधिकार मिळण्यापासून अडवले जाते. त्यांना समाजातल्या अंधश्रद्धा, निंदा किंवा विधवा-अवमान याचा सामना करावा लागतो. तरीही अनेक महिला शेती, मजुरी किंवा स्वयंरोजगार करून कुटुंब उभं करतात. त्यांच्या पायावर उभं राहण्याला जेव्हा समाज पाठिंबा देत नाही, तेव्हा त्यांचा प्रत्येक दिवस एक लढाईसारखा बनतो.

तरीही या सगळ्यात सर्वात उज्वल बाजू म्हणजे अनेक एकल माता स्वतःचा मार्ग स्वतः शोधत आहेत. अनेक महिला शिक्षण पूर्ण करत आहेत, व्यवसाय सुरू करत आहेत, स्किल डेव्हलपमेंट कोर्स घेत आहेत, नवी नोकरी मिळवत आहेत, घर सांभाळत आहेत आणि मुलांना उत्कृष्ट शिक्षण देत आहेत. काही आई तर उद्योजकता करून इतर महिलांसाठी रोजगारनिर्मितीही करत आहेत.

आज सोशल मीडिया आणि महिलांच्या सपोर्ट ग्रुप्समुळे एकल मातांना संवादाची जागा मिळाली आहे. इतर एकल मातांच्या कथा वाचून, त्यांच्या संघर्षातून मार्ग शोधून, आणि नात्यांमधल्या भावनिक आधारामुळे ती ‘मी एकटी नाही’ हे जाणवते. ही भावनिक जाणीव तिच्या मानसिक आरोग्यासाठी अत्यंत आवश्यक आहे.

सरकारकडून मिळणाऱ्या काही योजनांचा उपयोग होतो; पण त्या अद्याप पुरेशा नाहीत. एकल मातांसाठी स्वतंत्र आर्थिक साहाय्य, सुरक्षित निवास, मुलांसाठी शैक्षणिक आर्थिक मदत, आणि कार्यस्थळी अधिक संवेदनशील धोरणांची आज खूप आवश्यकता आहे. समाजानेही दृष्टीकोन बदलावा लागेल—एकल माता ‘दुर्दैवी’ नाहीत, त्या ‘स्वावलंबी’ आहेत. त्या तुटलेल्या नाहीत, तर जबाबदाऱ्यांनी अधिक मजबूत झालेल्या आहेत.

आज जग बदलत आहे, आणि त्यासोबत एकल मातांची कहाणीही नव्याने लिहिली जात आहे—जिथे त्यांचा संघर्ष फक्त दुःखाची गोष्ट म्हणून नाही तर सामर्थ्य, धैर्य आणि नव्या युगातील स्त्रीस्वातंत्र्याचा सशक्त अध्याय म्हणून पाहिला जातो.

एकल मातांचे जगणे कदाचित कठीण आहे, पण ते नक्कीच अपूर्ण नाही. ते त्यांच्या शक्तीचे, अस्मितेचे आणि जगण्याच्या इच्छाशक्तीचे चिन्ह आहे. समाजाने योग्य सहकार्य केल्यास, या मातांपैकी प्रत्येक महिला स्वतःच्या आयुष्याचा नवा अर्थ घडवू शकते आणि मुलांसाठी एक स्थिर, प्रेमळ व सुरक्षित भविष्य उभारू शकते.