घर चालवणाऱ्या हातांचे आर्थिक मूल्य कधी मान्य होणार?

घरातल्या प्रत्येक व्यक्तीचा दिवस नीट चालावा म्हणून जेवढी मेहनत आणि नियोजन लागतं, त्या कामाला समाजात अजूनही “काम” म्हणण्याची तयारी नाही. गृहिणी सकाळी डोळे उघडण्यापासून ते रात्री सर्वजण झोपेपर्यंत दिवसाचे असंख्य तास घरकुलाच्या व्यवस्थापनात घालवते. तिचा दिवस स्वयंपाक, साफसफाई, कपडे धुणं, मुलांची शाळा, अभ्यास, वयोवृद्धांची काळजी, बाजारहाट, अचानक आलेला पाहुणचार, महिन्याचे बजेट, बिलं, तणाव, औषधे, डॉक्टर, नातेसंबंध सांभाळणं, भावनिक आधार या साऱ्यांच्या अंतहीन चक्रात फिरत असतो. तरीही तिच्या कामाला “कर्तव्य” म्हटलं जातं, “पद” नाही; “ड्युटी” म्हटलं जातं, “प्रोफेशन” नाही.

याच ठिकाणी “हाऊसमेकर” आणि “होम मॅनेजर” यातील फरक महत्वाचा ठरतो. हाऊसमेकर म्हटलं की ती फक्त घरकाम करते असा अर्थ तयार होतो; पण होम मॅनेजर म्हटल्यावर तिला दिला जाणारा आदर अचानक बदलतो, कारण ती फक्त रोजची कामं करणारी नाही तर संपूर्ण घराच्या व्यवस्थापनाची प्रमुख अधिकारी आहे. निर्णय घेणारी, नियोजन करणारी, बजेट सांभाळणारी, संकटांवर उपाय शोधणारी, भावनिक समतोल राखणारी अशी बहुआयामी भूमिका तिने निभवलेली आहे.

घरकाम म्हणजे शारीरिक कष्टच नव्हे तर मानसिक भारही असतो—हे ‘मेंटल लोड’ स्वयंपाकघरातल्या भांड्यांइतकंच जड असतं. कोणाला कधी औषध द्यायचं, आज शाळेत मुलांचा प्रोजेक्ट आहे का, कोणाचा वाढदिवस जवळ आलाय, बिल कधी जमा करायचं, फ्रिजमध्ये काय संपत आलंय, कोणाला कधी फोन करून विचारपूस करायची—या नोंदी तिच्या मनात सतत धावत असतात. घरातील कोणतीही व्यक्ती घराच्या निर्णयांमध्ये जितका वेळ घालवते, त्यापेक्षा अधिक वेळ तिने लावलेला असतो, आणि त्याचे मूल्य मात्र शून्य समजले जाते.

सगळ्यात आश्चर्याची गोष्ट म्हणजे, हीच स्त्री घरातील प्रत्येक व्यक्तीचे आयुष्य सुकर करते, पण तिच्या मृत्यूनंतर घर कसे विस्कटते हे आपण कित्येकदा पाहतो. याचा अर्थ घर व्यवस्थापन ही केवळ शारीरिक मेहनत नाही, तर ते एक कौशल्य आहे planning, multitasking, time management, emotional intelligence, negotiation, financial literacy अशा असंख्य क्षमता तिच्यात असतात. एखादी कंपनी ही कौशल्यं असणाऱ्या माणसाला मोठा पगार देते. मग घर हीही एक संस्थाच आहे, त्याची व्यवस्थापक स्त्रीला आर्थिक मूल्य का दिलं जात नाही?

आर्थिक स्वावलंबन नसल्यामुळे तिला अनेकदा निर्णय प्रक्रियेपासून दूर ठेवले जाते, जीवनातील अनेक प्रश्नांबाबत तिला स्वतःची इच्छा व्यक्त करायलाही भीती वाटते. अनेकदा नात्यातील शक्तिसंबंधही तिच्या आर्थिक अवलंबित्वावर ठरतात. ती दिवसभर घरासाठी देत राहते स्वतःला मात्र कुठेच जागा मिळत नाही. “तू दिवसभर घरीच असतेस, काय थकतेस?” हे वाक्य घरातील महिलांनी कितीदा ऐकलं असेल!

घरकामाला आर्थिक मूल्य देणं ही कल्पना नवीन नाही. विविध अभ्यास सांगतात की गृहिणीचं दररोजचं काम जर पैसे लावून बाहेरून करून घ्यायचं झालं तर त्याची किंमत महिन्याला हजारोंमध्ये जाईल. पण समाजातील आर्थिक व्यवस्था ही घरकामाला ‘मूल्य’ नसल्याचं गृहीत धरून बनवली गेली. म्हणूनच GDP मध्ये unpaid care work ची गणना नसते देशाच्या अर्थव्यवस्थेचा हा मोठा आधार असूनही तो अदृश्य राहतो.

घरकामाला आर्थिक मूल्य देण्यासाठी विविध मार्ग सुचवले गेले काही देशांनी गृहिणींना भत्ता देण्याबाबत विचार केला, काही ठिकाणी गृहिणींच्या कामाचे आर्थिक मूल्यांकन करण्याची चर्चा झाली. भारतातही वेळोवेळी या विषयावर चर्चा होते, पण प्रत्यक्षात फार काही बदललेलं नाही. मात्र समाजातील विचारसरणीत मात्र हळूहळू बदल दिसतो पुरुष घरकामात सहभागी होऊ लागले आहेत, महिलांना घरातील आर्थिक निर्णयांमध्ये स्थान मिळू लागलं आहे, कौटुंबिक संवादात समतेची भाषा दिसते आहे.

तरीही संघर्ष पूर्ण झाला आहे असं म्हणता येत नाही. गृहिणीच्या कामाचं महत्व अजूनही कमी लेखलं जातं. तिच्या वेळेला ‘free time’ समजलं जातं, तिच्या कामाला विश्रांतीच मिळत नाही, तिच्या आजारपणाला ‘काही होत नाही तुला’ असं म्हणत दुर्लक्षित केलं जातं. पण तिच्या अनुपस्थितीत घराचा ताबा हाताबाहेर जातो हेही तितकंच खरं आहे.

“होम मॅनेजर” हा शब्द केवळ एक नवीन नाव नाही तो तिच्या कामाला मान्यता देणारा, तिच्या आयुष्याला सन्मानाचा हक्क देणारा आणि तिला आर्थिक व सामाजिक ओळख देण्याचा प्रयत्न आहे. शब्द बदलले तर विचार बदलतो; विचार बदलला तर व्यवहार बदलतो.

आज गरज आहे ती समाजाच्या नजरेत बदल घडवण्याची. गृहिणीचं काम हे कर्तव्य नाही ते व्यवस्थापनाची, काळजीची, प्रेमाची आणि कौशल्याची एक गुंतागुंतीची प्रक्रिया आहे. घरकुल चालतं तिच्यामुळे, घरातील सदस्यांना मोकळेपणाने आयुष्य जगता येतं तिच्यामुळे, आणि म्हणूनच तिच्या श्रमांना मूल्य द्यायची वेळ आता खूप उशीराने का होईन पण आली आहे.

गृहिणीचं काम फक्त तिचं नाहीते संपूर्ण समाजाच्या सुरळीत चालण्याचा पाया आहे. त्या पायाला सन्मान देणं हे केवळ नैतिक कर्तव्य नाही—ते न्याय आहे.