आर्थिक निर्णयांमध्ये स्त्री कुठे आहे?

भारतीय घराचा आर्थिक ढाचा एखाद्या अदृश्य नियमपुस्तकासारखा आहे जिथे पैसा कमावणारा निर्णयकर्ताही ठरतो, आणि पैसा “न” कमावणारा जणू निर्णयांच्या जगात अदृश्य बनतो. घरगुती निर्णयांमध्ये स्त्रियांची अनुपस्थिती ही फक्त परंपरेची गोष्ट नाही; ती एक खोलवर रुजलेली आर्थिक मानसिकता आहे. ही मानसिकता इतकी परिचित झाली आहे की अनेक स्त्रिया स्वतःही आपला आवाज दुय्यम समजतात, आणि घरातील इतरांना ते अगदी नैसर्गिक वाटतं.

“ती कमवत नाही” हा वाक्प्रचार प्रत्यक्षात दोन मोठ्या गैरसमजांवर उभा आहे. पहिला स्त्री आर्थिक मूल्य निर्माण करत नाही. घरात राहून केलेलं काम ‘काम’ नाही. हे दोन्ही गैरसमज समाजातील अदृश्य अर्थशास्त्र निर्माण करतात, जे स्त्रीची निर्णयक्षमता कमी करतात आणि तिची आर्थिक भूमिका पुसून टाकतात.

१. घरकामाचे अदृश्य अर्थशास्त्र: ‘काम’ असूनही ‘बेकिंमती’

घरातील स्त्री जे करते त्याला आपण नाव देतो—“सहज काम”, “जबाबदारी”, “कर्तव्य”, “घर सांभाळणं”—पण अर्थशास्त्रीय भाषेत त्याला मूल्य देत नाही. पण विचार करा, जर घरकाम करणारी स्त्री अचानक थांबली, तर त्या घरातील सगळे व्यवहार ठप्प होतात.

याचं कारण स्पष्ट आहे—स्त्री जे काम करते ते उत्पादक आहे, मूल्यनिर्मिती करतं, पण त्याचं मुद्रीकरण झालेलं नसतं. घरातील जेवण, स्वच्छता, मुलांची देखभाल, वृद्धांची काळजी, भावनिक व्यवस्थापन—ही सर्व कामं वेळ, श्रम, भावनिक उर्जा आणि कौशल्य मागतात. पण समाजाने ती “नैसर्गिक” म्हणून ढकलून दिली.

पण बाजारात हीच कामं—कुक, नॅनी, हेल्पर, केअरटेकर—सर्वांना पगार दिला जातो.

मग घरातील स्त्री हेच काम करते तेव्हा त्याला पगार नाही, ओळख नाही, आर्थिक मूल्य नाही—आणि त्यामुळे निर्णयात सहभागही नाही.

२. आर्थिक शक्ती = निर्णय शक्ती

घरात कोणते निर्णय कोण घेतो, हे शेवटी पैशावर ठरतं.

• गुंतवणूक

• मोठे खरेदी निर्णय

• मुलांचे शिक्षण

• मालमत्तेबाबतचे निर्णय

• नातेवाईकांना मदत

• सण-समारंभाचे खर्च

ही आर्थिक निर्णयांची यादी बहुतेक वेळा पुरुषांकडे असते.

कारण त्यांच्या हातात उत्पन्न असतं.

स्त्रीचा आवाज सहसा शेवटी विचारला जातो, किंवा अनेकदा नाहीच विचारला जात.

या प्रक्रियेत जे घडतं ते म्हणजे आर्थिक निर्णयक्षेत्रातून स्त्री हळूहळू मागे सरकते, आणि तिचं व्यक्तिमत्त्व फक्त “घराची काळजी घेणारी” या भूमिकेतच अडकून बसतं.

निर्णयक्षमता नसणं म्हणजेच आर्थिक अवलंबित्व.

आर्थिक अवलंबित्व म्हणजेच सामाजिक आणि भावनिक अवलंबित्व.

हे चक्र पुन्हा पुन्हा चालत राहतं.

३. ‘कमवत नाही’ हा खोटा मूल्यांकनाचा भास

स्त्रीच्या कामाची किंमत नसते—हा विचार आपण इतका अंतर्मुख केला आहे की स्वतः स्त्रीही स्वतःला “कमवत नाही” म्हणते.

पण आर्थिक संशोधन स्पष्ट सांगतं—

भारतात घरगुती अवैतनिक कामाचं आर्थिक मूल्य GDP च्या 39% इतकं असू शकतं—या मोजमापात स्त्रियांचा सर्वात मोठा वाटा आहे.

म्हणजे ती पगार घरी आणत नाही, पण तिचं काम घराला सुरळीत चालण्याजोगं अर्थतंत्र प्रदान करतं.

जर ती कामं घरात कोणीचं केली नाहीत, तर कुटुंबाला तीच कामं बाहेरून पैसे देऊन करावी लागतील.

म्हणजे किंमत आहे फक्त आपण मान्य केलेली नाही.

४. आर्थिक अदृश्यतेचे नातेसंबंधांवरील परिणाम

स्त्रीचा आवाज कमी होणं हे फक्त आर्थिक प्रश्न नाही—तो भावनिक समीकरणांचा प्रश्न आहे.

निर्णय न घेता येणं म्हणजेच:

• स्वतःचं मत व्यक्त करण्याचा हक्क कमी होणं

• आत्मविश्वास घटणं

• आर्थिक गोष्टींची भीती वाढणं

• स्वतःला “गैरमहत्त्वाची” समजण्याची मानसिकता

• पती-पत्नीच्या नात्यात असंतुलन

• “बाबा पैसे कमवतात, त्यामुळे तेच निर्णय घेतात” मुलेही हेच शिकतात

ही मानसिकता नवीन पिढ्यांपर्यंत पोहोचते सामाजिक पातळीवरही स्त्रियांना “निर्णयक्षमता नसलेली” म्हणून पाहिलं जातं.

५. स्टे-अॅ्ट-होम महिलांची आर्थिक साक्षरता का महत्त्वाची?

कमवत नसणं म्हणजे आर्थिक बाबी न समजणं—हा आणखी एक गैरसमज.

स्त्री घरात राहत असली तरी तिचा आर्थिक निर्णयांमध्ये सहभाग असायलाच हवा.

कारण:

• आर्थिक ज्ञान म्हणजे सुरक्षितता

• आर्थिक समज म्हणजे भविष्य नियोजन

• निर्णयक्षमता म्हणजे आत्मविश्वास

• पैशाबद्दल खुला संवाद म्हणजे नात्यात समानता

आज अनेक संस्था financial literacy for women या विषयावर काम करत आहेत. कारण आर्थिक निर्णय फक्त पुरुषांचा भाग नाही—तो संपूर्ण कुटुंबाचा आहे.

६. उपाय: स्त्रीला आर्थिकरित्या दृश्यमान करण्याचे मार्ग

स्त्री पैसा कमवत नाही म्हणून ती “आर्थिकदृष्ट्या दुर्बल” नाही.

तिच्या निर्णयक्षमतेसाठी अनेक उपाय आहेत:

• घरकामाच्या आर्थिक मूल्यांना मान्यता देणं

• आर्थिक निर्णयांमध्ये स्त्रीचा आवाज समाविष्ट करणं

• कुटुंबाच्या उत्पन्न-खर्चात पारदर्शकता ठेवणं

• mutual funds, insurance, savings decisions मध्ये तिचा सहभाग

• आर्थिक शिक्षण आणि डिजिटल वित्त साक्षरता

• मुलांपुढे आई-बाबांचं समान आर्थिक पार्टनरशिप दाखवणं

हे उपाय फक्त स्त्रीची स्थिती बदलत नाहीत, तर संपूर्ण कुटुंबाची आर्थिक क्षमता वाढवतात.

७. स्त्रीचा आवाज हा घराचा पाया आहे

स्त्रीच्या आर्थिक अदृश्यतेमुळे केवळ तिच्या जीवनावर परिणाम होत नाही—कुटुंब, समाज आणि देशाच्या अर्थव्यवस्थेवरही परिणाम होतो.

“ती कमवत नाही” हा वाक्प्रचार म्हणजे स्त्रीच्या अदृश्य कष्टांचा अपमान आहे.

घरकाम हे कामच आहे—कष्टदायक, महत्त्वाचे, मूल्यवान.

आणि त्या कामाच्या आधारावर स्त्रीला निर्णयांमध्ये समान स्थान मिळायलाच हवं.

नवे आर्थिक भविष्य स्त्रीचा आवाज समाविष्ट केल्याशिवाय पुढे जाऊ शकत नाही—तो आवाज दिसेल, तेव्हाच समाज खऱ्या अर्थाने आर्थिक समतेकडे जाईल.