मनुस्मृती आणि स्त्री: एक चिकित्सक विश्लेषण

भारतीय समाजमनाचा आणि संस्कृतीचा विचार करताना 'मनुस्मृती' या ग्रंथाकडे दुर्लक्ष करता येत नाही. हा ग्रंथ केवळ एक धर्मशास्त्र नसून तो प्राचीन भारताचा सामाजिक आणि कायदेशीर कणा होता. मात्र, या ग्रंथात स्त्रियांच्या संदर्भात मांडलेले विचार अत्यंत गुंतागुंतीचे आणि परस्परविरोधी राहिलेले आहेत. मनुस्मृतीतील स्त्रीविषयक मांडणीचा अभ्यास करताना आपल्याला एका बाजूला तिचा गौरव करणारी वचने आढळतात, तर दुसऱ्या बाजूला तिच्या मानवी हक्कांवर गदा आणणारी बंधनेही दिसतात. या दोन्ही बाजूंचा समतोल विचार करणे आजच्या काळात आवश्यक आहे.

मनुस्मृतीमध्ये स्त्रीला कौटुंबिक व्यवस्थेचा केंद्रबिंदू मानले गेले आहे. मनूने एका ठिकाणी म्हटले आहे की, ज्या कुळात स्त्रियांचा आदर केला जातो, तिथेच देवता प्रसन्न होतात आणि जिथे त्यांचा अपमान होतो, तिथे केलेली सर्व धार्मिक कार्ये निष्फळ ठरतात. या विधानातून असे वाटते की, प्राचीन काळात स्त्रीला एक उच्च आध्यात्मिक आणि सामाजिक दर्जा प्राप्त होता. घराची समृद्धी, शांती आणि प्रगती ही स्त्रीच्या आनंदावर अवलंबून असते, असे मानून तिला 'गृलक्ष्मी'चे स्थान दिले गेले. पितृसत्ताक व्यवस्था असूनही, मातेचे स्थान हे वडिलांपेक्षा श्रेष्ठ मानले गेले आहे. मुलाने आईची सेवा करणे हे सर्वोच्च कर्तव्य मानले जात असे. यावरून असे दिसते की, कौटुंबिक चौकटीत स्त्रीला आदराचे स्थान देण्याचा प्रयत्न मनुस्मृतीने केला होता.

परंतु, जेव्हा आपण व्यावहारिक अधिकार आणि स्वातंत्र्याचा विचार करतो, तेव्हा मनुस्मृतीचे स्वरूप पूर्णपणे बदलते. या ग्रंथातील सर्वात वादग्रस्त विधान म्हणजे स्त्रीला कधीही स्वतंत्र राहू देऊ नये. बालपणात तिचे रक्षण पित्याने करावे, तारुण्यात पतीने करावे आणि वृद्धपकाळात मुलाने करावे, असे मनू सांगतो. याचा अर्थ असा लावला जातो की, स्त्री ही स्वतःचे निर्णय घेण्यास सक्षम नाही किंवा तिला कायम पुरुषाच्या छत्राखाली राहणे अनिवार्य आहे. संरक्षणाच्या नावाखाली स्त्रीचे वैयक्तिक स्वातंत्र्य पूर्णपणे नाकारले गेले. यामुळे समाजातील तिची भूमिका केवळ एक 'आश्रित' म्हणून उरली. तिचे अस्तित्व पुरुषाच्या नात्याशी जोडले गेले, ज्यामुळे तिचे स्वतंत्र व्यक्तिमत्व हरवून गेले.

शिक्षणाच्या बाबतीतही मनुस्मृतीने स्त्रियांवर मोठे अन्याय केले आहेत. प्राचीन काळात स्त्रियांचे उपनयन संस्कार होत असत, परंतु मनूने ते बंद करण्याचे आदेश दिले. उपनयन बंद झाल्यामुळे स्त्रियांना वेदांचे शिक्षण घेण्यापासून रोखले गेले. ज्ञान मिळवण्याचा अधिकार हिरावून घेतल्यामुळे स्त्री वैचारिकदृष्ट्या पुरुषांच्या अधीन झाली. धार्मिक विधींमध्येही तिला पतीच्या सोबतीनेच स्थान दिले गेले; तिला स्वतंत्रपणे यज्ञ करण्याचा किंवा मंत्रोच्चार करण्याचा अधिकार नाकारला गेला. यामुळे समाजातील बौद्धिक आणि आध्यात्मिक नेतृत्व केवळ पुरुषांच्या हातात एकवटले आणि स्त्रिया केवळ घरातील कामांपुरत्या मर्यादित राहिल्या.

कौटुंबिक आणि वैवाहिक जीवनातही स्त्रियांवर कठोर निर्बंध लादले गेले. मनुस्मृतीनुसार, पतीने आपल्या पत्नीचा त्याग करणे पाप मानले गेले असले तरी, पत्नीला मात्र पती कितीही दुराचारी किंवा चारित्र्यहीन असला तरी त्याला देवाप्रमाणे मानण्याची सक्ती केली गेली. विधवांच्या बाबतीत तर मनुस्मृतीचे नियम अत्यंत अमानवीय होते. पतीच्या निधनानंतर स्त्रीने अत्यंत साधे, कष्टमय आणि निरिच्छ जीवन जगणे अपेक्षित होते. तिला पुनर्विवाहाची परवानगी नव्हती, तर पुरुषाला पत्नीच्या निधनानंतर पुन्हा विवाह करण्याची मुभा होती. ही विषम वागणूक स्त्रियांवर होणाऱ्या मानसिक आणि सामाजिक अन्यायाचे मूळ ठरली. संपत्तीच्या अधिकारातही मुलींना डावलून सर्व अधिकार पुत्रांना दिले गेले, ज्यामुळे स्त्री आर्थिकदृष्ट्या कायम परावलंबी राहिली.

आधुनिक काळात मनुस्मृतीतील या विचारांचा मोठा निषेध झाला. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी मनुस्मृतीला स्त्रियांच्या गुलामगिरीचे प्रतीक मानले. त्यांनी २९ डिसेंबर १९२७ रोजी मनुस्मृतीचे दहन करून एक प्रकारे स्त्रियांच्या मुक्तीचा शंखनाद केला. आंबेडकरांच्या मते, जोपर्यंत मनुस्मृतीतील विचार समाजातून जात नाहीत, तोपर्यंत स्त्रीला समाजात बरोबरीचे स्थान मिळणार नाही. भारतीय संविधानाने मनुस्मृतीतील ही विषमता पूर्णपणे मोडीत काढली आणि स्त्रीला मतदानाचा, शिक्षणाचा, संपत्तीचा आणि स्वतःचे निर्णय घेण्याचा कायदेशीर अधिकार दिला.

शेवटी, मनुस्मृती आणि स्त्री यांच्यातील नात्याचा विचार करताना आपल्याला हे मान्य करावे लागेल की, या ग्रंथाने स्त्रीला आदराच्या रूपात 'देवत्व' बहाल केले, पण 'माणूस' म्हणून तिचे हक्क हिरावून घेतले. संरक्षणाच्या नावाखाली तिला बंदिस्त केले गेले. आजच्या काळात आपण मनुस्मृतीतील सन्मानाचे काही विचार स्वीकारू शकतो, परंतु तिने लादलेली बंधने आणि विषमता पूर्णपणे नाकारणे हेच प्रगत समाजाचे लक्षण आहे. स्त्री ही कोणाची तरी आश्रित नसून ती एक स्वतंत्र, विचारक्षम आणि कर्तृत्ववान नागरिक आहे, हेच वास्तव आज मान्य करणे गरजेचे आहे. मनुस्मृतीचा इतिहास हा आपल्याला स्त्रीच्या संघर्षाची आणि बदलत्या सामाजिक जाणिवांची ओळख करून देतो.