माहितीच्या पुरात गर्भार महिला गुगलमुळे अडचणीत!

आजच्या डिजिटल काळात गर्भधारणा ही फक्त जैविक प्रक्रिया राहिलेली नाही; ती आता एक ‘research project’ झाली आहे. पूर्वी आई, आजी, काकू, वहिनी यांच्या अनुभवांवर आधारलेली जी माहिती होती, ती आता हजारो सोशल मीडिया तज्ञांच्या, ब्लॉगर्सच्या, इन्फ्लुएन्सर्सच्या आणि ‘mom communities’च्या स्पर्धेत हरवत चालली आहे. गर्भवती स्त्रीचा प्रवास आता अत्यंत वैयक्तिक न राहता सार्वजनिक निरीक्षण आणि तुलना यांचे मैदान बनत चालला आहे. या सर्वात “माहितीचा ओव्हरलोड” ही समस्या फक्त माहिती जास्त असल्याची नाही; तर अनगाइडेड, अनफिल्टर्ड, अनव्हेरिफाइड माहितीने मनावर होत असलेल्या ताणाची आहे.

गर्भधारणेची पहिली चाचणी पॉझिटिव्ह येण्याच्या क्षणापासूनच माहितीच्या धक्क्यांचा पहिला लाट येतो. “पहिल्या तीन महिन्यात हे खाऊ नका”, “फॉलिक ऍसिड लगेच घ्या”, “या योगाने बाळ हुशार होईल”, “या तेलाने स्ट्रेच मार्क्स नाहीसे होतील”, “या वस्तूचा वापर केला नाही तर प्रसूती अवघड होईल”— अशा शेकडो सल्ल्यांची गर्दी. या सल्ल्यांपैकी किती सल्ले शास्त्रीय आधारावर आहेत? किती परंपरा म्हणून चालत आलेले आहेत? आणि किती शुद्ध मार्केटिंग आहे? याची छाननी करण्याची मानसिक तयारीच विशेषतः गर्भधारणेच्या सुरुवातीच्या शारीरिक व भावनिक बदलांच्या काळात अनेक महिलांकडे नसते.

डॉक्टरांनी सांगितलेलं एक, तर इंस्टाग्रामच्या ‘mom-to-be’ अकाउंटवर सांगितलेलं एक, आणि यूट्यूबवर तिसरंच काही. “इंटरनेटवर शोधू नका” असा सल्ला ज्या डॉक्टरांकडून येतो तरीही त्यांच्या क्लिनिकमध्ये बसलेली अनेकदा स्त्री अतिरिक्त काळजीसाठी गूगलचा आधार घेत असते. कारण माहितीची उपलब्धता इतकी सहज झालेली आहे की मनात उठणाऱ्या प्रत्येक प्रश्नाचं त्वरित उत्तर हवं वाटतं. परंतु हे उत्तर मिळवण्याच्या ओढीत अनेकदा सर्वात मोठी चूक घडते— म्हणजे सत्य आणि भयाचा गोंधळ.

“गूगल सिम्प्टम चेकर्स” हे प्रत्यक्षात चिंता वाढवणारे मोठे साधन झाले आहे. एका साध्या डोकेदुखीचा अर्थ गूगलवर “प्री-एक्लेम्प्शिया”पर्यंत जातो. एका दिवशी हालचाल कमी जाणवली तर यूट्यूबवरील कुणीतरी ‘warning’ देतो. गर्भवतीच्या मनात आधीच असलेल्या भीतीमध्ये या अनवधानाने दिलेल्या माहितींचा परिणाम म्हणजे भीषण मानसिक ताण. ऑब्जर्वेशन, केअर आणि तयारीपेक्षा आता चिंता, गोंधळ आणि स्वतःला question करण्याची सवय वाढत चालली आहे.

या माहितीच्या ओव्हरलोडमध्ये सर्वांत जास्त दबाव टाकणारा घटक म्हणजे सोशल मीडिया— विशेषतः इंस्टाग्राम. त्यावर दिसणाऱ्या “picture perfect pregnancy” ने असंख्य महिलांना अदृश्यरीत्या दोषी वाटायला लावलं आहे. प्रत्येकाची गर्भधारणा सारखी नसते; प्रत्येक शरीर वेगळं असतं; प्रत्येक बाळाचा विकास वेगळा असतो. पण इंस्टाग्रामवर दिसणाऱ्या स्मूथ, ग्लॅमरस, चमकदार मातृत्वाच्या छटा पाहून अनेक महिलांमध्ये “मी पुरेशी नाही” असा भाव वाढतो.

कंटेंट क्रिएटर्सने दाखवलेले “pregnancy must-haves”, “तीन महिन्यात स्ट्रेचमार्क्स गायब”, “हॉर्मोनल अॅक्ने कसे टाळावे”, “best pregnancy diet”, “baby brain facts”— ही माहिती निरुपद्रवी दिसत असली तरी ती एक मोठी मार्केटिंग स्ट्रॅटेजी असते. गर्भवती स्त्री हा ग्राहकवर्ग आजच्या बाजारपेठेतील सर्वांत संवेदनशील गट. तिच्या भीती, अपेक्षा आणि भावनांचा फायदा घेऊन तिला नवनवीन प्रोडक्ट्स विकले जातात. ‘organic’, ‘pregnancy-safe’, ‘chemical-free’, ‘doctor-approved’ यासारख्या शब्दांनी सजलेले हे प्रोडक्ट्स प्रत्यक्षात किती शास्त्रीय दृष्टीने योग्य आहेत, याचा पाठपुरावा क्वचितच केला जातो.

यूट्यूबवरील “pregnancy vlogs” हे दुसरे मोठे आव्हान. त्यात दाखवलेला दैनंदिन दिनक्रम, आहार, व्यायाम किंवा supplements यामुळे अनेक महिलांवर त्यांच्याशी जुळण्याचा, समान अनुभव घ्यायचा, परिपूर्ण राहायचा दबाव येतो. एक साधे उदाहरण एखाद्या influencer ने तिच्या गर्भधारणेत १५ किलो वजन वाढले नाही म्हणून तुमचं १८–२० किलो वाढणं तुम्हाला अवघड वाटू शकतं. परंतु डॉक्टर सांगतात की वजनवाढ ही शरीराच्या रचनेनुसार वेगवेगळी असणे अगदी सामान्य आहे. हे गोंधळ इंटरनेट कधीच सांगत नाही.

माहितीच्या ओव्हरलोडचा सर्वात धोकादायक भाग म्हणजे — गर्भवती महिलेची निर्णयक्षमता ढासळू लागते. प्रत्येक गोष्टीसाठी ‘क्रॉस चेक’ करण्याची सवय, “मी चुकीचं करतेय का?” अशी भावना, स्वतःवर विश्वास कमी होणे आणि नकारात्मक चिंतन वाढणे— हे मानसिक आरोग्यावर गंभीर परिणाम करतात. गर्भधारणेत हॉर्मोन्स स्वतःच संवेदनशीलता वाढवतात, त्यात इंटरनेटची गर्दी जोडली गेली की भावनिक अस्थिरता वाढते. ‘prenatal anxiety’ हा आजच्या डिजिटल युगातील वाढता विकार आहे.

या सगळ्यातून बाहेर पडण्याचा मार्ग काय? पहिला उपाय म्हणजे— डिजिटल डायट. गर्भधारणेत शरीराला आहार जितका महत्त्वाचा आहे, तितकाच मेंदूला योग्य माहितीचा आहार महत्त्वाचा आहे. माहिती शोधण्याचे ठराविक स्रोत, दिवसातील ठराविक वेळ, आणि डॉक्टरला विचारल्याशिवाय काही निर्णय न घेणे— हा माहिती व्यवस्थापनाचा उत्तम मार्ग.

दुसरा उपाय— doctor-first policy. इंटरनेटपेक्षा आधी डॉक्टरांवर विश्वास ठेवणे ही आज अत्यंत आवश्यक गोष्ट बनली आहे. एखाद्या गोष्टीबद्दल जास्त चिंता असेल तर नेटवर सर्च करण्यापेक्षा थेट डॉक्टरांशी चर्चा करणे सुरक्षित आणि योग्य ठरते.

तिसरा उपाय— संतुलित माहितीचे वातावरण. कुटुंब, मित्र, पती, डॉक्टर यांच्यासोबत गर्भवतीने संवाद ठेवणे, तिच्या भावनिक स्थितीची काळजी घेणे, ओव्हरलोड कमी करण्यास मदत करते. चांगली माहिती निवडण्याची क्षमता ही आजची नवी कौशल्ये झाली आहेत.

शेवटी, मातृत्व हा अनुभव परीक्षेसारखा नाही; ती नैसर्गिक, सुंदर परंतु अतिशय वैयक्तिक प्रक्रिया आहे. कोणत्याही दोन गर्भधारणांचा अनुभव सारखा नसतो आणि तो इंस्टाग्रामवर दाखवलेल्या फॉरमॅटमध्ये बसवणं शक्यच नाही. माहिती उपयोगी ठरू शकते, पण तीच माहिती जेव्हा अनियंत्रित प्रमाणात मनावर हल्ला करू लागते, तेव्हा गर्भधारणा ही आनंदाची प्रक्रिया न राहता एक अंतहीन संशोधन प्रकल्प बनते.