आपण मुलींना सुरक्षिततेचे धडे देताना मुलांना जबाबदारी शिकवतो का?

“सावध राहा” या वाक्यात अडकलेलं मुलीचं आयुष्य

मुलगी मोठी होत असतानाच तिच्या आयुष्यात काही वाक्यं कायमची रुजवली जातात अंधार पडल्यावर बाहेर जाऊ नकोस, नीट कपडे घाल, कोणाशी बोलतेस याचं भान ठेव. ही वाक्यं काळजीतून येतात, पण हळूहळू ती भीतीत बदलतात.

मुलीचं आयुष्य सतत स्वतःला मर्यादित ठेवण्यात जातं. तिला शिकवलं जातं की सुरक्षित राहणं ही तिची जबाबदारी आहे. पण इथेच एक मूलभूत प्रश्न उभा राहतो ही असुरक्षितता पसरवणाऱ्यांची करणाऱ्यांची जबाबदारी कुणाची?

मुलांना काय शिकवलं जातं आणि काय नाही

मुलांना मात्र वेगळ्याच वातावरणात वाढवलं जातं. त्यांना स्वातंत्र्य दिलं जातं, चुका करण्याची मुभा दिली जाते, पण जबाबदारीबद्दल फारसं बोललं जात नाही. तू काय करू नकोस यापेक्षा तीने काय करू नये याचीच चर्चा जास्त होते.

लैंगिकतेबाबत शिक्षण देताना मुलींना संरक्षण, मर्यादा आणि भीती शिकवली जाते; मुलांना मात्र फारतर “चांगलं वाग” एवढंच सांगितलं जातं. consent, आदर, सीमारेषा, नकार स्वीकारणं या संकल्पना मुलांच्या संस्कारात फारशा खोलवर जात नाहीत.

संस्कार म्हणजे नियंत्रण नव्हे, जबाबदारी

आपण संस्कार हा शब्द खूप वापरतो. पण संस्कार म्हणजे मुलींवर बंधनं घालणं नव्हे; संस्कार म्हणजे मुलांना स्वतःच्या वर्तनाची जबाबदारी घ्यायला शिकवणं. समोरची व्यक्ती माणूस आहे, वस्तू नाही ही जाणीव रुजवणं.

मुलाला राग येतो, चिडचिड होते ते समजून घेतलं जातं. पण त्याच रागातून तो कुणाला दुखावतो, तेव्हा अनेकदा त्याचं समर्थन केलं जातं. मुलगा आहे, त्याच हे वय आहे असे कारण दिले जाते आणि इथूनच समस्या वाढते.

घटना घडल्यावर प्रश्न कुणाला विचारले जातात?

जेव्हा एखादी लैंगिक हिंसेची घटना घडते, तेव्हा समाजाचा पहिला प्रश्न मुलीकडे असतो ती कुठे होती? काय घातलं होतं? एकटी का होती? या प्रश्नांमधून दोषारोपण स्पष्ट दिसतं.

क्वचितच प्रश्न मुलाकडे वळतो तू असं का केलंस? तुला अधिकार कुणी दिला? हा प्रश्न न विचारणं हेच त्या मानसिकतेचं मूळ आहे, जिथे मुलांना जबाबदार धरलं जात नाही.

भीतीवर उभा असलेला समाज सुरक्षित होत नाही

मुलींना भीती शिकवून समाज सुरक्षित होत नाही. उलट, भीतीमुळे मुली आत्मविश्वास गमावतात, स्वतःला दोष देऊ लागतात. सुरक्षिततेचा भार त्यांच्या खांद्यावर टाकून समाज स्वतःची जबाबदारी झटकतो.

सुरक्षित समाजासाठी गरज आहे ती जबाबदारीची जिथे मुलांना लहानपणापासून स्पष्टपणे सांगितलं जातं की नकार म्हणजे नकार, आदर म्हणजे मर्यादा आणि सत्ता म्हणजे अधिकार नव्हे.

लैंगिक शिक्षण: मौनाचा परिणाम

आपल्या समाजात लैंगिक शिक्षण हा अजूनही टाळला जाणारा विषय आहे. बोलणं गैरसमजलं जाईल, संस्कृती बिघडेल या भीतीमुळे संवादच होत नाही. पण मौनामुळे प्रश्न सुटत नाहीत; ते फक्त वाढतात.

मुलींना शरीराविषयी भीती घातली जाते, तर मुलांना कुतूहलावर नियंत्रण शिकवलं जात नाही. परिणामतः चुकीच्या कल्पना, गैरसमज आणि सत्तेची भावना तयार होते.

मुलांना जबाबदारी शिकवणं म्हणजे त्यांना दोषी ठरवणं नव्हे

अनेकदा असा गैरसमज होतो की मुलांना जबाबदारी शिकवणं म्हणजे त्यांच्यावर आरोप करणं. प्रत्यक्षात ते त्यांना सक्षम बनवणं आहे. स्वतःच्या भावना ओळखायला, त्यावर नियंत्रण ठेवायला आणि इतरांचा आदर करायला शिकवणं आहे. जबाबदारी शिकवलेला मुलगा हा समाजासाठी धोका नसतो; तो समाजासाठी आधार ठरतो.

घरातूनच बदलाची सुरुवात

शाळा, कायदे, नियम— सगळं महत्त्वाचं आहे. पण बदलाची खरी सुरुवात घरातूनच होते. घरात मुलगा आणि मुलगी यांना समान नियम, समान जबाबदाऱ्या आणि समान आदर मिळतो का, हा प्रश्न विचारायला हवा.

मुलीला “सावध राहा” म्हणण्याआधी मुलाला “जबाबदार राहा” हे सांगितलं गेलं, तरच समतोल निर्माण होईल.

सुरक्षिततेऐवजी आदर शिकवण्याची गरज

मुलींना कायम सुरक्षिततेच्या चौकटीत ठेवण्याऐवजी समाजाने आदराची संस्कृती निर्माण करायला हवी. जिथे स्त्रीचं अस्तित्व सहज स्वीकारलं जातं.

मुलींना मजबूत बनवणं गरजेचं आहेच, पण त्यासोबत मुलांना समाज म्हणून, पालक म्हणून, माणूस म्हणून जबाबदार बनवणं ही तितकीच महत्त्वाची जबाबदारी आहे .