लिंगभेद घरतूनच कसा सुरू होतो?

भारतीय समाजात लिंगभेद ही केवळ सामाजिक समस्या नाही; ती दैनंदिन जीवनाच्या अतिशय सूक्ष्म सवयींमध्ये, भाषेत आणि संस्कारांमध्ये घट्ट बसलेली रचना आहे. आश्चर्याची गोष्ट म्हणजे हा लिंगभेद बहुतेक वेळा घरापासूनच सुरू होतो—मुलांच्या पहिल्याच दिवसांपासून. आपल्याला वाटतं की आपण मुलगा–मुलगी समान वागवतो; पण रोजच्या छोट्या निर्णयांमध्ये, बोलण्यात आणि अपेक्षांमध्ये आपण त्यांच्यासाठी वेगवेगळे नियम आखत असतो. आणि हे निर्णय मुलांच्या मनावर खोलवर परिणाम करतात, त्यांची ओळख, आत्मविश्वास आणि भावनिक आरोग्य घडवतात.

लहान मुलांसाठी खेळणी ही केवळ मनोरंजनाची साधनं नसतात; ती त्यांची भावनिक, सामाजिक आणि बौद्धिक वाढ घडवतात. पण खेळण्यांचा पहिला विभागच मुलाला ‘मर्दानी’ आणि मुलीला ‘नाजूक’ बनवणारा ठरतो. मुलांसाठी कार, रोबोट, शस्त्रे, बांधकाम सेट; तर मुलीसाठी बाहुल्या, किचन सेट, मेकअप खेळणी—ही अनाहूतपणे तयार झालेली बाजारातील रूढी नेमकी कोणाला वाढवत असते? मुलांमध्ये ‘कार बनवणारा’, ‘वीर’, ‘संरक्षक’ तर मुलींमध्ये ‘संकल्पनाशून्य’, ‘सांभाळणारी’, ‘सुंदर दिसणारी’ अशी मानसिक चौकट. परिणामी, मुलगा घरकाम न करणं “ठीक” मानलं जातं, तर मुलगी लहानपणापासूनच “इतरांची सेवा” करण्याच्या कल्पनेत गुरफटली जाते.

यातच रंगांची विभागणी आणखी पक्की होते—मुलांसाठी निळा तर मुलीसाठी गुलाबी. जणू काही रंगांनाही लिंग असतं! या रंगविभागणीमुळे मुलांना स्वतःचा अभिव्यक्ती हक्क मर्यादित वाटू लागतो. मुलगा गुलाबी रंगाचे कपडे घालणार नाही, कारण तो ‘मुलींसारखा’ दिसेल—हा विचार, ही भीती स्वतःमध्ये लिंगभेदाची विषारी मूळे असतात. मुलीसाठीही “जास्त काळे कपडे नकोत”, “जोरात बोलू नकोस”, “धावत सुरू नको”, “आदबिन वाग” अशा सूचनांनी तिच्या हालचाली, तिचं शरीर आणि तिच्या व्यक्तिमत्त्वावर नियंत्रण ठेवलं जातं.

भाषा हा लिंगभेदाचा सर्वात प्रभावी आणि अदृश्य भाग आहे. “मुलगा आहेस, रडू नकोस”, “मुलीला एवढं धाडस कशाला?”, “मुलगा म्हणजे घराचा आधार”, “मुलगी म्हणजे जबाबदारी”—या वाक्यांचा अर्थ मुलांच्या मनात खोलवर तयार होतो. मुलगा भावनांना दाबायला शिकतो; मुलगी स्वतःवर नियंत्रण ठेवायला शिकते. हीच दाबलेल्या भावनांची पायाभरणी पुढे जाऊन संघर्ष, असुरक्षितता आणि संबंधांमधील असंतुलन निर्माण करते.

या सगळ्यांतून मुलगा ‘तगडा’ आणि मुलगी ‘संयमी’ का व्हावी याचं उत्तर समाजाच्या अपेक्षांमध्ये सापडतं. पण या अपेक्षा आजच्या काळाशी जुळतात का? मुलांवर “कमकुवतपणा दाखवू नकोस” हा दबाव आणि मुलींवर “अतिशय धीट होऊ नकोस” ही अट—या दोन्ही त्यांच्या नैसर्गिक वाढीला रोखतात. दोघांनाही स्वतःशी प्रामाणिक राहण्याची संधी मिळत नाही.

थट्टा आणि जोकसुद्धा लिंगभेद पसरवणारे मोठे घटक आहेत. मुलगा स्वयंपाक करतो—थट्टा. मुलगी क्रिकेट खेळते—थट्टा. मुलगा बाहुलीशी खेळतो—टिप्पणी. मुलगी धाडसी काही करायला जाते—शंका. या थट्टेतून मुलांना वाटतं की काही गोष्टी ‘तुझ्यासाठी नाहीतच’. त्यांची आवड, त्यांचा स्वभाव, त्यांच्या कल्पना—सर्व काही लिंगानुसार बदलण्याची प्रक्रिया इथे सुरू होते.

मुलांचं स्वातंत्र्य घरातच कमी केलं तर ते बाहेर कसं बदलणार? मुलांना खेळण्यामधून, भाषेतून, कपड्यांमधून, जबाबदाऱ्यांमधून अशी विभागणी केल्याने ते स्वतःच्या संपूर्ण क्षमतेपर्यंत पोहोचू शकत नाहीत. मुलगा संवेदनशील असू शकतो; मुलीत नेतृत्वगुण असू शकतात. पण घरातील अनाहूत अडथळे त्यांना ते बनू देत नाहीत.

प्रत्यक्ष बदल कसा आणायचा? सर्वप्रथम आई-वडिलांनी स्वतःचे विचार तपासायला हवेत. आपण मुलांसोबत कसे बोलतो, कोणते शब्द वापरतो, कोणती खेळणी खरेदी करतो, कोणत्या अपेक्षा ठेवतो. घरात “मुलगा-मुलगी समान” हे फक्त वाक्य नसून कृतीत दिसायला हवं. मुलानेही भावनांचं व्यक्त करणं शिकायला हवं आणि मुलीनेही आत्मविश्वासाने प्रश्न विचारायला हवा. घरातल्या दोन्ही मुलांनी समान कामं करायला हवीत—जेवण वाढणं, टेबल लावणं, वस्तू आवरणं, पाहुण्यांना पाणी देणं, तुटलेली वस्तू दुरुस्त करायला मदत करणं. ही समानता त्यांना आयुष्यभरासाठी उपयुक्त ठरेल.

घरातील प्रत्येक प्रौढ व्यक्ती—आजोबा, आजी, काका, काकू—यांनीही समानतेच्या संस्कारात योगदान देणं अत्यंत महत्त्वाचं आहे. कारण मुलं सर्वात जास्त शिकतात ते निरीक्षणातून. ते पाहतात, ऐकतात आणि तसंच जगणं शिकतात. त्यामुळे घरातल्या पुरुषांनीही भावनिक कामात, स्वयंपाकात, पालकत्वात सहभाग घेणं आवश्यक आहे. तेच मुलांसाठी प्रत्यक्ष उदाहरण होऊ शकतं.

शेवटी, लिंगभेद कमी करणं हे केवळ मुलींसाठी नाही—ते मुलांसाठीही तेवढंच आवश्यक आहे. लिंगभेद मुलींचं स्वातंत्र्य कमी करतो, पण मुलांचं भावविश्वही बिघडवत. दोघांनाही संधींची दारे बंद करतो. पुढील पिढी ही चौकट मोडेल तरच समाजात खऱ्या अर्थाने समानता निर्माण होईल आणि या बदलाची सुरुवात घरातूनच होईल.