‘हो’ म्हणजे हो आणि ‘नाही’ म्हणजे नाही हे कळायलाच हवं

आजच्या तरुण पिढीत नातेसंबंध, जवळीक, डेटिंग, ऑनलाइन संवाद आणि लैंगिकता हे विषय अधिक खुलेपणाने चर्चिले जातात. परंतु या संवादाच्या वाढलेल्या प्रमाणाइतक्याच वेगाने एक गंभीर समस्या समोर येते संमतीविषयीच्या अज्ञानाची, किंवा त्याहून वाईट अर्धवट आणि चुकीची समज तयार होण्याची.

लैंगिक संमती (Consent) हा आधुनिक समाजातील केन्द्रीय नैतिक आधारस्तंभ आहे; पण तो नीट समजण्यासाठी आवश्यक असलेलं भावनिक, सामाजिक आणि कायदेशीर शिक्षण आजही अपुरं आहे.

संमती म्हणजे परवानगी, पण ती फक्त ‘हो’ एवढ्यावर थांबत नाही.

संमती म्हणजे सुस्पष्ट, स्वेच्छेची, माहितीपूर्ण, अविचल दबावाशिवाय व्यक्त केलेली आणि कोणत्याही क्षणी मागे घेता येणारी परवानगी.

तिचं खास वैशिष्ट्य म्हणजे ती परिस्थितीला, वेळेला आणि मानवी भावनांना बांधली जाते. म्हणूनच ‘एकदा हो म्हटलं की कायम हो’ हा विचार समाजातील सर्वाधिक धोकादायक गैरसमजांपैकी एक आहे.

डेटिंग अॅधप्सच्या युगात संमतीचं स्वरूप अजून गुंतागुंतीचं बनलं आहे. टिंडरवर मॅच होणं, इंस्टाग्रामवर ‘फ्लर्टी रिप्लाय’ देणं, व्हिडिओ कॉलवर जवळीक दाखवणं या गोष्टींना अनेकजण ‘अनुमतीचा इशारा’ मानतात. पण डिजिटल संवादातील जवळीक ही प्रत्यक्ष जवळीकेसाठी स्वयंचलित परवानगी कधीच नसते.

म्हणूनच संमती ही परिस्थितीनुसार पुन्हा-पुन्हा विचारली आणि तपासली जाणारी प्रक्रिया आहे, एकदाच दिलेला परवाना नाही.

पण प्रश्न असा: इतक्या स्पष्ट संकल्पना असूनही लोक भ्रमात का पडतात?

कारण संमतीविषयीचं शिक्षण आपल्या शाळा–कॉलेजांत नाही, घरातही नाही.

परिवारात ‘लैंगिकता’ हा शब्दच निषिद्ध ठरवला जातो. मुलींना “कुणावर विश्वास ठेवू नको” आणि मुलांना “पुरुष व्हा!” अशी शिकवण दिली जाते.

त्यामुळे संमती ही नात्याची नैतिक अट नसून ‘लैंगिक संभाषणातील लाजिरवाणी गोष्ट’ बनते.

समस्या इथेच सुरू होते जे शिकवलं जात नाही ते पिढ्या चुकीचं शिकतात.

तरुण मुलांमध्ये संमतीबाबतचा आणखी एक मिथक प्रचलित आहे—“ती शांत आहे म्हणजे तिने मान्य केलं आहे.”

शांतता ही संमती कधीच नसते.

शांतता अनेकदा भीती, संकोच, दबाव, अनिश्चितता किंवा गोंधळाचे रूप असते.

अनेक मुली समाजातील “लाजाळू, सोज्वळ, मान राखणारी” प्रतिमेमुळे ‘नाही’ स्पष्टपणे बोलू शकत नाहीत. याचा अर्थ ‘हो’ होत नाही. हा भेद समाजाने नीट समजून घेणे आवश्यक आहे.

नात्यातील संमती आणखी गुंतागुंतीची आहे. अनेक जोडपी असा विचार करतात की, “आम्ही रिलेशनशिपमध्ये आहोत, मग परवानगीची गरज काय?”

पण प्रेम, लग्न किंवा दीर्घकाळाचं नातं ही संमतीची जागा घेऊ शकत नाहीत. नात्यात असल्यामुळे परवानगीची गरज नाहीशी होत नाही.

शरीराचा, भावनांचा, इच्छांचा अधिकार हा व्यक्तीगत असतो.

एखाद्या दिवशी स्त्री किंवा पुरुष थकवा, ताण, आजार, मानसिक अस्वस्थता किंवा फक्त इच्छा नसल्यामुळे अश्या व इतर कोणत्याही कारणाने ‘नाही’ म्हणू शकतो. आणि हा ‘नाही’ ऐकणं आणि स्वीकारणं हे त्या नात्याच्या प्रामाणिकतेचं लक्षण आहे.

संमतीच्या शिक्षणाचा एक महत्त्वाचा भाग म्हणजे डिजिटल संमती फोटो, व्हिडिओ, चॅट्स, स्क्रीनशॉट्स आणि खासगी कंटेंट शेअर करण्याची परवानगी.

कुठलीही प्रतिमा मिळाली तर ती पुढे पाठवणं हा गंभीर गुन्हा आहे.

फोटो/व्हिडिओ ‘दाखवल्यामुळे’ किंवा ‘शेअर केल्यामुळे’ संमती मिळाली असल्याचं अनेकांना वाटतं. पण प्रतिमा कशासाठी, कुठे, कोणाशी आणि किती मर्यादेपर्यंत शेअर करायची हे ठरवण्याचा अधिकार त्या व्यक्तीकडेच असतो.

संमतीचे कायदेशीर परिमाणही अत्यंत महत्त्वाचे आहेत. भारतीय कायद्यानुसार संमती नसताना केलेला लैंगिक संबंध हा बलात्कार मानला जातो, अगदी डेटिंग पार्टनर असो, ओळखीचा असो किंवा जोडीदार असो.

कायद्यातील ही स्पष्टता समाजातील आणि तरुणांच्या विचारात मात्र अजून पोहोचलेली नाही.

आपल्या देशातील बहुतेक लैंगिक गुन्हे हे ‘ओळखीच्या व्यक्तीं’द्वारे होतात, यातून हेच दिसते की संमतीचं अज्ञान हे शिक्षणातील सर्वात मोठी पोकळी आहे.

शिक्षण संस्था या विषयावर शांत आहेत. लैंगिक शिक्षण, संमतीविषयक मार्गदर्शन, स्वस्थ नातेसंबंध, सीमारेषा आणि संवाद याबाबतचे कार्यक्रम अजूनही अभावानेच दिसतात.

विद्यार्थ्यांना भौतिकशास्त्र, इतिहास, गणित शिकवणाऱ्या संस्था ‘आत्मसन्मान’, ‘सीमारेषा’, आणि ‘शारीरिक स्वायत्तता’ शिकवण्यात मागे आहेत.

समाजाच्या प्रगतीचा पाया फक्त आर्थिक विकास नसतो, तर व्यक्तीच्या सुरक्षिततेचा आणि अधिकाराचा आदर असतो.

तर उपाय काय?

प्रथम, संमतीला शाळा, कॉलेज, ऑनलाइन प्लॅटफॉर्म, आणि फॅमिली स्पेसमध्ये लैंगिक शिक्षणाचा केंद्रबिंदू बनवणं आवश्यक आहे.

दुसरं, ‘नाही’ स्वीकारणं हे मानसिक परिपक्वतेचं लक्षण आहे, अपमानाचं नाही ही शिकवण मुलांपर्यंत पोहोचली पाहिजे.

तिसरं, महिलांनीही संमतीबाबत स्वतःला स्पष्टपणे व्यक्त करण्याचं धैर्य आणि आत्मविश्वास वाढवायला हवा. त्यासाठी समाजाने त्यांना सुरक्षित वातावरण द्यायला हवं.

आणि शेवटचं, casual, romantic, committed, married इत्यादी प्रत्येक नात्यात संमती हा दैनंदिन संवादाचा भाग व्हायला हवा. संमती म्हणजे स्वातंत्र्य, समता आणि परिपक्वतेचा पाया.

याचं स्पष्ट आकलन झालं की नात्यांतील आदर वाढतो, सुरक्षितता वाढते आणि समाज अधिक जबाबदार होतो.